Universiteti psixologiya kafedrasi

O‘smirlarning biologik o‘sish

O‘smirlik insonning balogatga yetish davri bulib, uziga xos xususiyati bilan kamolotning boshka pogonalaridan keskin farklanadi. O‘smirda ruy beradigan biologik uzgarishlar natijasida uning psixik dunyosida tub burilish no‘qtasi vujudga keladi. Balogat davriga 11 (12) -15 yoshli kizlar va ugil bolalar kiradi. Kamolotning mazkur pallasida jismoniy usish va jinsiy yetilish amalga oshadi. Bolaning buyi 11- 12 yoshida 6 -7 sm, xatto 10 sm gacha o‘sish mumkin. Birok, bu boskichda kizlar ugal bolalarga Karaganda tezroq usadilar. O‘smir 13-14 yoshga tulganda xar ikkala jins urtasida buyning o‘sish kariyb baravarlashadi. Un besh yoshga kddam kuyganda esa ugal bolalar kizlarni ortda qoldirib ketadilar. Shundan keyin to umrning oxirigacha usishda ugil bolalar ustunlik kiladilar.O‘smirlik davrida buy bilan tana nomutanosib ravishda usadi, natijada bolalar oriq, nimjon va uzun buyli bulib kurinadilar.O‘smirlarda yurakning xajmi va tiriklik sigimi xar yili 25 foiz kattalashib boradi. Buyning jadal o‘sish va tana ogarligining ortishi bilan kon xayda kislorodga extiyoj xam ortadi, bu extiyoj yurak xajmining kengayishi va funksional faoliyati kursatkich-larining boyishi evaziga ta’minlanadi.
Mazkur davrda tananing umumiy xajmidan 7-8 foizini qon tashkil kiladi, qon bosimi birmuncha oshadi, simob ustunining 110-115 mm darajasida buladi. Yurak kiskarishining chastotasi bir kadar sekinlashadi, masalan, 11 yoshda dakikdda 85-90 marta urgan bulsa, 14-15 yoshlarda 70 gacha pasayadi.Yurak kengayishi bilan birga kon tomirlari xam yugonlashadi. Kon aylanishi tizimining kayta kurilishi, vegetativ, nerv sistemasidagi bekarorlik qon aylanishini buzadi va o‘smirda ba’zan Kon bosimining ortishi ruy beradi. Kon aylanishining uzgarishi Kizlarda ogirrok kechadi, chunki ularda yurak vaznining ortishi oldinrok boshlanib, oldinrok yakunlanadi.
O‘smirlik davrida iafas olish organlari jadal rivojlanadi. Upkaning tiriklik hajmi kuyidagicha buladi: ugal bolalarda -11 yoshda 1900-2000 ml; 15 yoshda 2600-2700 mm.
kizlarda-11 yoshda 1800-1900 ml; 15 yoshda 2500-2600 ml. Shuning uchun nafas olish xar dakikada 2 marta kamayadi. Ugal bolalar korin bilan, kizlar esa ko‘qrak bilan nafas ola boshlaydidar. Ko‘qrak kafasi, nafas olish muskullari tez usa boradi va jinsiy yetilishni kuchaytiradi.11-12 yoshdagi o‘smirning ichki seqoyetsiya bezlari kayta kuriladi. Gipofizning old kismi ishlab chikaradigan gormonlar gavdaning o‘sishni ta’minlaydi. Gipofizning urta kismi kuchayishi sababli pigmentlar almashinishi uzgaradi, natijada soch korayishi, yuzlarning okarishi namoyon buladi. Gipofiz bilan bir katorda Kalkonsimon bezning funksiyasi xam kuchayadi. Kalkonsimon bez ishlab chikaradigan tiroksin gormoni organizmda modda almashinuvi va energiya sarfini keskin orttiradi. Markaziy nerv sistemasida Kuzgaluvchanlik uzgaradi natijada yakkol his-tuygular tugala boshlaydi. Kalkonsimon bez faoliyatining kuchayishi kuzgaluvchanlik, asabiylashish va tolikishni keltirib chikaradi. Bosh miya kobigada tormozlanish jarayonining susayishi shiddatli emotsional ke-chinmalarni vujudga keltiradi, xulk-atvorda parokandalik, Fafl-ritabiiylik paydo buladi. Kalkonsimon bez funksiyasining uzgarishi va modda almashinuvining buzishi sababli o‘smirda semirish ruy beradi.
Mazkur yosh davrida jinsiy bezlar faoliyati kuchayadi. Balogatga yetishning birlamchi va ikkilamchi alomatlari usa boshlaydi: utal bolalarda ovoz uzgaradi, yugonlashadi, muylov va sokol paydo
buladi, kizlarda esa ko‘qrak bezlari rivojlanadi va hokazo. Natijada boshka jinsga kizikish ortadi, orzu, xoxish, noziktuygu, soginch, iztirob kabi kechinmalar paydo buladi. O‘smirlar jinsiy yetilish sirlarining 17 foizini ota-onadan, 9 foizini o‘qituvchilardan, 4 foizini maktab vrachidan va kolgan yashirin jixatlari, xolatlari tugrisidagi ma’lumotlarni kucha-kuydan, urtokdari va dugonalaridan eshitib bilib oladilar. Kutilmagan xolatlar va ma’lumotlar ularning xatti-xarakatini chigallashtiradi, yakkalikolamiga berilish boshlanadi, fe’l-atvorda ayrim illatlar paydo buladi. Goxo o‘smirlar orasida axlokan tubanlashuv xollari ruy berishi mumkin. Ularni bunday kiliklardan, nopok gurux va tudalardan xalos etish maksadga muvofikdir. Ijtimoiy xayotda yaramas odatlarni keltirib chikaruvchi anchagana manbalar bor: birinchidan, kino zallari vatelyevideniyeda o‘smirlarga tugri kelmaydigan filmlarga ruxsat qilinishi; ikkinchidan, jamoat joylarida va kucha-kuyda kattalarning nojoiz kiliklar kursatishlari; uchinchidan ta’limda biologik usish tugrisida yetarli bilimlar berilmasligi; turtinchidan, vrachlarning bu soxada keng kulamda ish olib bormasligi; beshinchidan, ota-onalarda fiziologik va psixologik bilimlar yetishmasligi; oltinchidan, o‘smir bolalar va kizlarga muljallangan materiallarning kamligi va hokazolar.