Университети кимё – технология факультети

ЮҚОРИ КУЛЛИ КЎМИРНИ БОЙИТИШНИНГ ЧИҚИНДИСИЗ 
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ ЯРАТИШ 
Шукуруллаев Б.А., Кўчаров АА. 
Умумий ва Неорганик кимё институти АН РУз 
e-mail: 
[e-mail]
 
Дунё энергетикасининг 85 % дан ортиғини ишлаб чиқариш учун 
қазилма ёқилғи (нефт, кўмир, табиий газ) лардан фойдаланилади. Шу 
сабабли энергетика иқлим ўзгаришининг асосий антропоген омилларидан 
бири бўлиб келмоқда. Кўмир қазилма ёқилғилар орасидаги энг ифлосланган 
тури хисобланади. Кўмир ёқилганида табиий газ ёқилганидан 70 % қўп, нефт 
ёқилганидан 30% кўпроқ CO
2 
ҳосил қилади. Ёқилғи сифатида кўмирдан 
фойдаланувчи саноат корхоналарининг асосий чиқиндиси азот ва 
олтингугурт оксидлари хисобланиб, уларнинг миқдори табиий газдан 
ажралувчи зарарли газлар миқдорига қараганда бир неча баробар кўпроқдир. 
Лекин жахон энергетика-балансининг тўртдан бир қисмидан кўпроқ қисмини 
қўмир ёқилғиси таъминлаётгани сабабли, бу ёқилғини истеъмолдан чиқариб 
ташлашга имкон бермайди. Табиий газ ва нефт захираларидан фарқли, ердаги 
ёқилғи захирасининг миллионлаб гектар қисмини кўмир захиралари ташкил 
қилади. Бу қаттиқ энергия ёқилғиларидан фойдаланишнинг экологик 
тозалиги ва самарадорлигини ошириш технологияларига катта қизиқиш 
келтириб чиқаради. Қаттиқ ёқилғи ёниш жараёни 80 дан ортиқ гетероген ва 
газ фазали реакциялардан иборат. Қаттиқ ёқилғи ёниш жараёнини ва 
кинетикасини ўрганадиган кўплаб усуллар мавжуд. Шулардан энг кўп 
тарқалган усул термогравиметрия ва дермотаграфиядир. Сабаби, бу усул 

---

380
орқали ўзгараётган параметрларни стандарт лаборатория шароитида хам 
юқори аниқликда кузатиб бориш мумкин. 
Илмий адабиётларни ўрганиш натижасида кўмир оксидланиш жараёни 
асосий характеристикалари бу: 
-кўмир интенсив оксидланиб бошлаш температураси 
- кўмир реакцион қобилияти 
- кўмир оксидланишига сарфланган вақт 
эканлиги хулоса қилинди. 
Тадқиқотда Ўзбекистон Ангрен кўмир конидаги юқори куллиликга эга 
сифатсиз 2БР-БОМСШ қўнғир кўмир маркалари ўрганилди. 2БР-Б2 ва 
2БОМСШ-Б2 маркали кўнғир кўмирларга ишлов берганимизда кўмир 
кулланиш даражаси сезиларли камайган.(1-жадвал.) 
1-жадвал. 2БР -Б2 ва 2БОМСШ-Б2 қўнгир кўмир маркаларини 
бойитилгандан кейинги минераллар миқдори(%). 
Кўмир маркалари