Universiteti iqtisodiyot fakulteti iqtisodiyot

 
 

---

5 
II.
 
ASOSIY QISM 
2.1.
 
Kapital bozorining asosiy vositalari
(moliya bozori)ular: qarzlar, 
ipoteka kreditlari, aktsiyalar, korporativ obligatsiyalar, markaziy va mahalliy 
davlat qimmatli qog'ozlari, pullar va boshqalar. Kapital bozori tuzilishi 
jihatidan juda murakkab. Soddalashtirilgan shaklda kapital bozori quyidagi 
asosiy bo'linmalarni o'z ichiga oladi: 1) pul bozori yoki kredit bozori; 2) 
qimmatli qog'ozlar bozori yoki fond bozori; 3) valyuta bozori; 4) oltin va 
boshqa qimmatbaho metallar bozori; 5) sug'urta bozori. Pul bozori,yoki kredit 
kapitali (kredit bozori),- bu kredit operatsiyalari amalga oshiriladigan bozor 
(qarz vositasi sifatida pulni sotib olish va sotish). Pul bozori, o'z navbatida, 
bo'linadi a) qisqa muddatli kredit bozori va b) uzoq muddatli kredit bozori. 
Ushbu bozorlar nafaqat kredit berish jihatidan, balki, eng muhimi, kredit olish 
maqsadi bilan farq qiladi: qisqa muddatli kreditlar bozorida har qanday tovarni 
sotib olish uchun, uzoq muddatli kreditlar bozorida esa kapital mahsulotlarini 
(real kapital yoki investitsiya mollari) sotib olish uchun olinadi. Shuning uchun 
uzoq muddatli kredit bozori investitsiya bozori yoki kapital bozori deb ham 
yuritiladi (tor ma'noda). Qarzda bo'lgan pulni (yoki mollarni) etkazib berish 
deyiladi qarz, yoki kredit. Biz ta'kidlaymizki, pul qarzi nafaqat pul, balki 
kreditorlar va qarz oluvchilar (qarzdorlar) o'rtasidagi qarzga pul olish bilan 
bog'liq iqtisodiy munosabatlardir.
Kredit munosabatlari uzoq vaqt oldin ibtidoiy tizimning yemirilishi va 
jamiyatning mulkiy tabaqalanishi davrida vujudga kelgan. Va faqat o'sha uzoq 
qadimgi davrlarda ular epizodik, tartibsiz xarakterga ega edilar va faqat 
iqtisodiyot va almashinuv rivojlanishi bilan kredit o'zining gullab-yashnagan 
davriga kelib, jamiyat iqtisodiy hayotining majburiy atributiga aylandi. Qarzga 
ehtiyojbozor iqtisodiyoti sharoitida kapitalning o'ziga xos xususiyati va takror 
ishlab chiqarish jarayonida uning harakat qonunlari bilan bog'liq. Aniqrog'i, 
zudlik bilan kredit olish zarurati quyidagi omillar bilan bog'liq: iqtisodiy 

---

6 
faoliyatning har xil turlarida ishlab chiqarish tsikllarining har xil davomiyligi, 
bu har doim mablag'larni investitsiya qilish va ularning to'liq qaytarilishi 
o'rtasidagi vaqt oralig'iga olib keladi, bu orqali har bir keyingi ishlab chiqarish 
qarz mablag'larini jalb qilishi kerak; iqtisodiyotning ko'plab tarmoqlarida 
(qishloq xo'jaligi, baliq ovlash, shakarni qayta ishlash va boshqalar) ishlab 
chiqarishning mavsumiyligi; o'z biznesingizni boshlash, rekonstruksiya qilish, 
ishlab chiqarishni kengaytirish, innovatsiyalarni joriy etish, infratuzilma 
loyihalarini amalga oshirish, davlat byudjeti kamomadini qoplash, uy-joy, 
mashina sotib olish va shunga o'xshash narsalar uchun bir martalik katta 
mablag'larga ehtiyoj;
O'z va qarz mablag'larining optimal kombinatsiyasi xarajatlarni 
minimallashtirish va biznes rentabelligini oshirish uchun xizmat qiladi. Qarz 
mablag'larining asosiy manbalarizamonaviy iqtisodiyotda: 1) asosiy va 
aylanma mablag'lar qiymatidan muntazam ravishda ajratmalar natijasida 
olingan korxonalarning vaqtincha bo'sh mablag'lari, ular tovar va xizmatlar 
sotilgandan keyin sotib olish uchun to'planadi. Vaqtida uskunalar, binolar, 
transport va ularni ta'mirlash; xom ashyo, materiallar, yoqilg'i, elektr 
energiyasini sotib olish uchun; mehnatga haq to'lash; 2) korxonalar, 
tashkilotlar, muassasalar foydasining uni ishlatilishini kutib, ma'lum vaqt 
ichida talab qilinadigan hajmgacha yig'iladigan qismi; 3) kelgusi xarajatlarga 
mo'ljallangan va tijorat banklari, sug'urta kompaniyalari, pensiya 
jamg'armalari va boshqa shu kabi hisobvaraqlarda to'plangan aholining 
mablag'lari; 4) davlat va mahalliy (hududiy) jamoalarning soliqlar va yig'imlar 
hamda tijorat faoliyatining har xil turlari orqali olingan, ular olingan paytdan 
boshlab foydalanishga qadar vaqtincha bo'sh mablag'ga aylanadigan pul 
daromadlari.
Zamonaviy iqtisodiyotda kreditning ahamiyatini deyarli baholab 
bo'lmaydi. Bozor iqtisodiyotida kreditning mohiyati va roli uning funktsiyalari 

---

7 
orqali qisqacha bayon qilinadi. Yilda kreditning asosiy funktsiyalari: 
jamiyatning eng xilma-xil ehtiyojlari uchun vaqtincha bo'sh mablag'larni 
safarbar etadi; samarali (qat'iy kredit shartlari orqali) mablag'larni 
iqtisodiyotning eng foydali yoki ustuvor yo'nalishlari va tarmoqlariga qayta 
taqsimlaydi; muomaladagi naqd pullarni kredit pullari - banknotalar (bir 
vaqtning o'zida ular muomaladan metall pullarni almashtirgan), veksellar, 
cheklar, kredit kartalar bilan almashtirish orqali muomaladagi xarajatlarni 
kamaytirishga hissa qo'shadi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarning tarqalishi tufayli 
tovar ayirboshlash va kapital aylanmasi sezilarli darajada tezlashdi, 
tadbirkorlarning daromadlari o'smoqda; kapitalning kontsentratsiyasi va 
markazlashuvi jarayonlarini tezlashtiradi. U faol ravishda raqobat vositasi 
bo'lib xizmat qiladi, firmalarning egallab olinishi va birlashishiga, yirik 
korporatsiyalar paydo bo'lishiga yordam beradi;
U davlat tomonidan (markaziy bank orqali) mamlakatda biznes 
(tadbirkorlik) faoliyatini tartibga solish vositasi sifatida foydalaniladi. 
Shunday qilib, kredit o'z funktsiyalari bilan, bir tomondan kapitalning bir 
sohadan ikkinchisiga erkin oqimining zarurligi bilan, ikkinchidan, ma'lum 
tarmoqlar va korxonalarda jismoniy (real) kapital shaklida belgilanishi 
o'rtasida paydo bo'ladigan bozor iqtisodiyotining ziddiyatlarini hal qiladi. 
Moslashuvchan kredit mexanizmi orqali korxonalar, aholi va davlat doimo 
mavjud bo'lgan vaqtincha bo'sh mablag'lar to'planib, qo'shimcha mablag'larga 
muhtoj bo'lgan iqtisodiyotning ushbu nuqtalariga yuboriladi. Shunday qilib, 
kredit evaziga har bir kishi cheklangan kapitaldan qutulish va ezgu rejalarni 
amalga oshirish imkoniyatiga ega bo'lib, tovarlarni sotishni jadallashtirish va 
ishlab chiqarish hajmini ko'paytirish orqali butun iqtisodiyot foyda ko'radi. 
Umuman kapitalning mohiyati va kredit kapitalini shakllantirish manbalarini 
tushunish bizni kredit munosabatlari asoslarini aniq asoslashga olib keladi. 
Kreditlashning asosiy tamoyillari(ular tez-tez chaqiriladi shartlar): 1) qaytish; 

---

8 
2) shoshilinchlik; 3) moddiy xavfsizlik; 4) to'lov. Kreditning manbai vaqtincha 
bo'sh mablag'lar bo'lganligi sababli, ulardan qarzga sarflanadigan darajada 
vaqtinchalik. Shunga ko'ra, qarzni to'lash ham ta'rifni nazarda tutadi uning 
etukligi. Bundan tashqari, kredit shartnomasi har doim ishonchga asoslangan 
bo'lishiga qaramay, ya'ni qarz beruvchining qarzni o'z vaqtida to'lashini 
kutishi, albatta, qarz beruvchining qarzdorning halolligi bilan uni ishonchli 
o'ynashi, o'ziga bo'lgan ishonch darajasida ma'lum kafolatlarni talab qilishi 
kerak. Bunday kafolat kreditning moddiy ta'minoti. E'tibor bering, ushbu 
kafolatning rasmiy sertifikati qarz oluvchining o'zi yoki uning kafili nomidan 
berilishi mumkin. Va nihoyat, kapital, uning ta'rifiga ko'ra, egasiga daromad 
keltirishi kerakligini hisobga olgan holda, qarz oluvchi kerak to'lamoq unga 
berilgan kreditdan foydalanish huquqi uchun. Ko'rib turganingizdek, 
kreditning mavjudligi faqat uni kafolatlaydigan "o'yin qoidalariga" bo'lgan 
qat'iy ishonchga asoslangan bo'lishi mumkin. Shuning uchun uning nomi 
lotincha "credere" (ishonish, ishonish) dan kelib chiqqan. Kreditdan 
foydalanish huquqi uchun to'lov yoki qarz narxi deyiladi kredit foizlari.bu 
aniq. Biroq, nazariy iqtisodchilar har bir iqtisodiy hodisa va jarayonning 
chuqurligini bilishga intilib, foizlarni odamlar bugungi kunda tovarlarni 
(resurslarni yoki tovarlarni) olish uchun to'lashlari kerak bo'lgan narx deb 
izohladilar va ular etarli mablag 'topguncha va to'planguncha kutmaydilar. 
Ushbu imtiyozlarga ega bo'lish. Qarz beruvchi nuqtai nazaridan foizlar - bu 
bugungi kunda uning ijtimoiy farovonligi uchun o'z farovonligini oshirishni 
rad etganligi yoki, boshqacha qilib aytganda, o'z kapitalini "yeyishdan" bosh 
tortgani uchun mukofotdir.
Foizlarni to'lash qarz oluvchining foyda keltira olishiga va qancha 
miqdorda ishlashiga bog'liq emas. Shu sababli, qarzni to'lash uchun u mol-
mulkining bir qismini sotishi, yangi qarz olishi yoki o'z biznesiga bo'lgan mulk 
huquqining bir qismidan qarz beruvchi foydasiga voz kechishi kerak bo'lishi 

---

9 
mumkin. Biroq, kredit munosabatlarining dolzarb va potentsial sub'ektlari 
odatda kredit foizlari miqdoriga emas, balki faqat uning stavkasiga e'tibor 
berishadi. Kredit shartnomasida foizlar mutloq darajada emas, balki nisbiy 
ravishda - foiz stavkasi (stavka) orqali belgilanadi. Stavka foiziyillik 
foizlarning foiz miqdorida ifodalangan kredit miqdoriga nisbati. Masalan, 
10000 uah kreditidan foydalanganlik uchun 1000 uah miqdoridagi foizlar 
to'langan bo'lsa, unda bunday bitim bo'yicha foiz stavkasi yiliga 10% (1000 
uah / 10000 uah) ni tashkil qiladi. Nisbatan (sifatli) ko'rsatkich sifatida foiz 
stavkasi (normasi) naqd pul ssudasi bo'yicha shartnomaning rentabellik 
darajasini (o'lchovini) tavsiflaydi, ya'ni kreditni to'lash bilan birga kredit 
miqdorining qaysi qismini to'lash kerakligini ko'rsatadi. Foiz stavkasi bu 
kapitalga talab va taklifni muvozanatlashtiradigan nisbiy narxdir. Nominal va 
real foiz stavkalarini ajrating. Nominal foiz stavkasiqarz oluvchilar to'laydigan 
kelishilgan stavka. Yilda haqiqiy foiz stavkasibu mamlakat inflyatsiya 
darajasiga moslashtirilgan nominal foiz stavkasi. Haqiqiy foiz stavkasi \u003d 
nominal foiz stavkasi - inflyatsiya darajasi. Masalan, nominal foiz stavkasi 
15% va inflyatsiya darajasi yil 10% bo'lsa, u holda real foiz stavkasi 5% (15% 
- 10%) bo'ladi. Bu shuni anglatadiki, inflyatsion omil orqali qarz beruvchi o'z 
daromadining 10 foizini yo'qotdi va qarz oluvchi o'z foydasini shuncha 
miqdorda oshirdi.
Inflyatsiya darajasi nominal foiz stavkasidan oshib ketadigan sharoitda, 
qarz beruvchi aslida foydadan mahrum bo'ladi va bundan tashqari, uning kredit 
kapitali qisman amortizatsiya qilinadi. Shu sababli, tezligini oldindan aytish 
qiyin bo'lgan inflyatsiyaning tezlashishi kreditorlar uchun katta xavf tug'diradi 
va pirovardida kredit kapitali bozorining "falajiga" olib keladi. O'rtacha, 
prognoz qilinayotgan inflyatsiya sharoitida kreditorlar kutilayotgan inflyatsiya 
darajasini hisobga olgan holda nominal stavkalarni oshirishga intilishadi. 
Nominal foiz stavkalari darajasiga ta'sir qiluvchi asosiy omillar: bozor 

---

10 
sharoitlari, yoki pul bozoridagi talab va taklifning nisbati (ushbu bozorning 
kon'yunkturasi, o'z navbatida, iqtisodiyotning umumiy holatini aks ettiradi, 
masalan: biznesning rentabellik darajasi, aholining real daromadlari darajasi, 
kredit kapitali bozorining monopolizatsiya darajasi, kapital jalb qilishning 
muqobil manbalarining rivojlanish darajasi, birinchi navbatda aktsiyalarning 
rivojlanishi) bozor); kutilayotgan inflyatsiya darajasi (foiz stavkasi inflyatsiya 
darajasidan yuqori bo'lishi kerak); depozit foiz stavkasi (moliyaviy institutlar 
uchun depozitlar qancha qimmat bo'lsa, qarz oluvchilar uchun shuncha 
qimmatroq kreditlar paydo bo'ladi); kredit muddati (uzoq muddatli kreditlar 
qisqa muddatli kreditlarga qaraganda qimmatroq, chunki: 1) uzoq muddatli 
kredit bilan inflyatsiya tufayli qarzni qaytarmaslik va amortizatsiya hisobiga 
zarar etish xavfi ortadi; 2) uzoq muddatli investitsiyalar, qoida tariqasida, 
nisbatan yuqori rentabellikni ta'minlaydi. Biroq, vaziyat qisqa muddatli 
kreditlarga bo'lgan talabning keskin o'sishi (tijorat hayajoni) sharoitida 
o'zgarishi mumkin; kredit miqdori (boshqa narsalar teng bo'lsa, kichikroq 
kreditlar qimmatroq, chunki banklarning ma'muriy va boshqaruv xarajatlari 
barcha qarz oluvchilarga teng taqsimlanadi); xavf darajasi (kreditni 
qaytarmaslik ehtimoli qanchalik yuqori bo'lsa, foiz stavkasi shuncha yuqori 
bo'ladi va aksincha); garovning likvidligi (sifati) darajasi (garov garovi qancha 
kam bo'lsa, kredit shunchalik qimmat bo'ladi).
Markaziy bankning pul-kredit siyosati (bu tegishli vositalar bilan 
mamlakatda foiz stavkalarining umumiy darajasini tartibga soladi). Foiz 
stavkasining tebranishlari uchun ob'ektiv iqtisodiy chegaralar mavjud. Kredit 
tashkilotining (bankning) iqtisodiy barqarorligi va rentabelligini buzmaslik 
uchun u juda kichik bo'lishi mumkin emas va qarz oluvchining manfaatlariga 
zarar etkazmaslik uchun juda katta bo'lishi mumkin emas, chunki u uchun 
foizlar xarajatlarning bir qismi (mahsulot, xizmatlarning tannarxi). Kredit 
olishning maqsadga muvofiqligi to'g'risida qaror qabul qilgan tadbirkor 

---

11 
kreditni ishlatishdan kutilayotgan foydani va uni olish xarajatlari bilan 
taqqoslashga harakat qiladi. Agar kutilgan foyda kredit (foiz) uchun to'lovdan 
ko'proq bo'lib chiqsa, unda pul qarz olish mantiqan to'g'ri keladi. Investitsiya 
qarorlarini qabul qilish muammosining murakkabligi pul qiymati vaqt o'tishi 
bilan o'zgarib borishi bilan bog'liq. Oddiy vaziyatda, sizga hisoblangan 
foizlarni qaytarib olish sharti bilan bankka pul qo'yganingizda, foizlar 
quyidagicha hisoblanadi oddiy formula: qaerda obd - bank depozitiga 
to'lanadigan mablag '; bi - pulning kelajakdagi qiymati (kutilayotgan daromad: 
depozit va unga foizlar); r - stavka foizi. Agar tomonlarning kelishuviga binoan 
hisoblangan foizlar har safar qaytarib olinmasa, balki depozit summasiga 
qo'shilsa, u holda foizlarni hisoblash shu tarzda amalga oshiriladi. Murakkab 
foiz formulasi: qaerda d - depozit muddati (yillar soni). Masalan, siz bankka 
1000 uah qo'ygan bo'lsangiz. Yiliga 10%, keyin yil oxirida siz 1100 uah 
miqdoridagi daromadga ishonishingiz mumkin. ... Foizlarni kapitallashtirishni 
boshlaganingizda (foizlar orqali omonatingizni ko'paytirish), ikki yil ichida 
sizning depozitingiz narxi allaqachon 1210 uah bo'ladi. , uch yildan so'ng - 
1331 uah.
Agar murakkab foizlar formulasi biroz o'zgartirilgan bo'lsa, unda biz 
qarama-qarshi savolga javob bera olamiz: ma'lum vaqtdan keyin kerakli 
daromadni olish uchun bugun bankka yoki boshqa loyihaga qancha mablag 
'qo'yish kerak? Kelajakdagi daromadning hozirgi qiymatini taxmin qilish 
chegirma formulasi: chegirma (ingliz tilidan. Chegirma - diskontlash, 
tannarxni pasaytirish yo'nalishida hisoblash) - bu foizlarning mavjud stavkasi 
bo'yicha kelajakdagi daromadlarning joriy qiymatini aniqlashga imkon 
beradigan protsedura. Masalan, siz besh yil ichida 160 ming uah turadigan 
yangi volkswagen avtomobilini sotib olishga qaror qildingiz. Gap shundaki, 
depozitga qancha pul qo'yish kerak, shunda bugungi 15 foizli foiz stavkasida 
sizning orzuingiz amalga oshadi. Diskontlash formulasiga ko'ra, bu miqdor 

---

12 
taxminan 80 ming uah. ... Ko'rib turganingizdek, foiz stavkasi biz uchun 
kelajakdagi daromadni (yoki ba'zi bir qimmatbaho narsalarni) mavjud bo'lgan 
narsalarga qarab baholashga va aksincha - kelajakdagi mavjud narsalarning 
(daromadlarning) narxini baholashga imkon beradigan ajoyib vosita bo'lib 
xizmat qiladi. U matematik aniqlik bilan vaqtni o'lchab, xuddi u bizga 
o'rgatayotgandek: "vaqt - bu pul". Uning yordami bilan kredit shaklida ma'lum 
bir qiymatning ekvivalent almashinuvi vaqt oralig'i bilan ta'minlanadi. 
O'zingiz uchun foiz stavkasi ekanligini anglab etish juda muhimdir universal 
har qanday biznesda kapital qo'yilmalar samaradorligining mezonidir. Buning 
sababi shundaki, aynan shu stavka bizga har doim va hamma joyda kapital 
rentabelligining minimal darajasini ko'rsatib beradi. Bu tadbirkorlik loyihaning 
(echimining) rentabelligini aniqlashning pastki chegarasi. Agar hisob-kitobda 
sarmoyaning kutilayotgan rentabelligi kredit foizlari miqdoridan kamligini 
ko'rsatadigan bo'lsa, unda ushbu investitsiya opsiyasi o'rniga shunchaki pulni 
bankka qo'yib, ortiqcha qiyinchiliklarga duch kelmaslik yaxshiroqdir. 
Iqtisodiy nazariya va tadbirkorlik amaliyotida "kapital" tushunchasi tez-tez va 
noaniq holda qo'llaniladi. Kapital deganda fabrikalar va fabrikalar, omborlar 
va transport kommunikatsiyalari, uskunalar va asbob-uskunalar, xom ashyo va 
tayyor mahsulotlar, bilim, inson mahorati va moliyaviy aktivlar tushuniladi. 
"kapital" tushunchasi turli xil ob'ektlarga taalluqlidir, ularning umumiy 
xususiyati daromad olish qobiliyatidir. Kapital bu daromad olish uchun 
samarali foydalaniladigan moddiy va nomoddiy aktivlar zaxirasidir. Boshqa 
so'z bilan aytganda, kapital - ko'proq iqtisodiy foyda olish maqsadida 
yaratilgan har qanday resurs.