Universiteti fakulteti

2.4. Gender namoyon bo’lishining amaliy asoslari

Bu ishda tilni shakllanish ko’rinishlariga gender faktorlari va odamlarga ijtimoiy omillarning ta’sirini o’rganishdagi erkin assotsiativ eksperiment ma’lumotlari ko’rib chiqiladi. Olingan ma’lumotlar gender faktoriga sotsiolingvistik kategoriya statusini berishdan ko’ra, uni o’zgaruvchan intensivlikni parametri sifatida qarashga imkon beradi. Tajribalarning asosiy natijalari o’zbek tilida androtsentrizm aniq ifodalanmagan va olingan ma’lumotlar analizini gender va metagender ko’rinishida ajratish kerak. Eksperiment shuni ko’rsatdiki, gender faktori boshlang’ich fikrlar doirasida “boshqaruvchi emas” parametridan uzoqda ekanligi, balki inson assotsiativ xulq-atvori xususiyatlariga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Ko’pchilik holatlarda insonlarning qanday sharoitda yashashi va o’ylashi, ularning qaysi jinsga mansubligidan qat’iy nazar, kuchliroq ahamiyatga ega.
Shuni ta’kidlash kerakki, bu yerda yozilayotgan eksperiment inson shaxsini sotsiobiografik va psixofiziologik harakteristikasiga bog’liq holda gomogen til doirasida, tilning paydo bo’lish yo’nalishlarini o’rganish bo’yicha ko’plab eksperimentlarning kichkina ko’rinishi hisoblanadi.
O’rganish uchun tanlab olingan shaxslar kontingenti so’zlashuvi (faqat so’zlashuvi emas, ularning mentali ham) ilmiy analizlar uchun kamdan-kam predmet bo’ladi. Bizning informantlar qilib tanlab olingan odamlar Andijon davlat universiteti Tarix va ijtimoiy fanlar fakulteti Milliy istiqlol g’oyasi: huquq va ma’naviyat asoslari yo’nalishi 1-bosqich talaba yigitlaridan 44 nafari hamda Filologiya fakulteti 1-bosqich talaba qizlaridan 48 nafari tashkil qiladi.
Eksperiment uchun 12 ta so’z tanlab olindi: “baxt, gapirmoq, sevmoq, erkak, ayol, farzand, osmon, dengiz, ibodat, chiroyli, yashil, muqaddas”.
So’zlar quyidagi talablar asosida tanlab olindi:

• 
  So’zlar gapning turli bo’laklariga tegishli bo’lishi kerak;
  
• 
  So’z o’z mazmunida baholash elementlariga ega bo’lishi kerak;
  
• 
  So’zlar o’zbek tilining yuqori chastotali leksikasiga tegishli bo’lishi kerak;
  
• 
  Ayrim so’zlar gender bo’yoqdorlikka ega bo’lishi kerak.
  

Tahlil qulay bo’lishi uchun har bir so’z alohida jadvalda ifodalandi.

“Baxt”