Universiteti b iologiya fakulteti mustaqil ish

Bir pallali o’simliklarning endospermli urug’lari. Bir pallali usimliklarning muhim hujalik ahamiyatiga ega bo’lgan maskur vakillari qo’ng’irboshdoshlar oilasiga mansubdir. Ularning meva yonligi bir urug’li, ya’ni doni o’ziga xos tuzishga ega. Bularning urug’i boshqa bir pallali o’simliklarni urug’idan farqlanib, murtakning bir tomoni endosperm bilan chegaralanib turadi. Natijada urug’palla endospermga yopishgan holda yassi qalqon shaklni oladi. Qalqonning shinish vazifasi uning sirtiga joylashgan maxsus hujayralar yordamida amalga oshadi. Ko’pchilik bir pallali o’simliklarga nisbatan boshoqli o’simliklar murtagidagi kurtakcha yaxshi rivojlangan va 2 -3 ta, ba’zan bir necha barg boshlang’ichiga ega bo’ladi.

Urug’ning unishi uchun ma’lum sharoit bo’lishi zarur. Shularning eng muhimi suv va unayotgan urug’ning jadal nafas olishini ta’milash uchun yetarli miqdorda kislorod bo’lishi kerak. Bulardan tashqari, har bir o’simlik urug’ining unishi uchun ma’lum darajada harorat talab etiladi. Hamma o’simliklarda ham urug’larning unishini jadal borishi uchun optimal harorat (25-30°C) talab etilsa, minimal harorat o’zgaruvchan bo’ladi. O’rtacha harorat va sovuq iqlimda o’suvchi o’simliklar uchun minimal harorat noldan bir oz yuqori bo’lishi mumkin (sebargada 0,5°C, javdarda 1°C, zig’irda 2°C, bug’doyda 4°C). Subtropik va namli tropik o’simliklar urug’i uchun 10-20°C va undan ortiq (g’o’zada 14°C, sholida 10°C, qovun va bodringda 15-18°C), ba’zi urug’larning (mas. selderey va zirkda) unishi uchun o’zgaruvchan harorat qulay hisoblanadi.

Urug’ unishidan oldin suv shimib bo’kadi. Ana shu vaqtda urug’ po’sti yorilib, fermentlar yordamida endosperm yoki perispermdagi oziq moddalarni parchalab eriydi.

Keyinchalik murtakning oziq moddalarni shimishi ham urug’pallalar yordamida boradi. Murtakning oziq moddalar bilan ta’minlanishi tufayli uning hamma organlari o’sa boshlaydi.

Urug’pallalar har doim ham tuproq yuzasiga chiqavermaydi. Ba’zi o’simliklarda gipokotil juda sust o’sadi. Shuning uchun ham urug’pallalar tuproq ostida qoladi. Bunday hollarda ikkinchi bo’g’im oraliq – epikotil cho’zilib tuproq yuzasiga kurtakni olib chiqadi. Birinchi tur unish yer ustki, ikkinchisi esa yer ostki o’sish deb ataladi. Yer ustki unish ikki pallali o’simliklardan g’o’za, loviya, kungaboqar, sabzi, lavlagi, bodring va boshqalar uchun xosdir.

Yer ostki o’sish eman, no’xat, po’fanak, nastursiya kabi o’simliklarning urug’lari uchun xarakterli. Shunday qilib, ikki pallali o’simliklarning maysasida quyidagi qismlar ajratiladi: asosiy ildiz, ildiz bo’yni, gipokotil, urug’palla, epikotil, birinchi haqiqiy barg va uchki kurtak. Bar pallali o’simliklar maysasi boshqacha tuzilishga ega. Masalan, qo’ng’irboshdoshlar popuk ildiz sistemasiga ega. Bunday ildiz sistemasi murtak ildiz bilan birga yoki bir necha soat keyin qo’shimcha ildizlarning hosil bo’lishi bilan bog’liq. Qo’shimcha ildizlar poyaning eng pastki qismdan o’sib chiqadi. Asosiy ildiz uzoq vaqt o’smaydi. Shuning uchun ham qo’shimcha ildizlar orasida ajralib turmaydi. Novda tuproq yuzasiga koleoptil yordamida yorib chiqadi. Tuproq yuzasida koleoptil o’sadi va unda esa maysaning dastlabki haqiqiy barglari ko’zga tashlanib turadi. Shunday qilib, zigotadan hujayralarning bo’lishi va ajralishi natijasida urug’ murtagi va uning unishidan maysa hamda o’simlikning hamma vegetativ organlari – ildiz, poya va barglar shakllanadi.