Universiteti arxitektura fakulteti

 
Qala qurılısı – 
bul joybarlaw hám qurılıs penen baylanıslı bolǵan social – 
ekonomikalıq, sanitar-gigienalıq, texnologik-qurılıs, transport hám kórkem 
arxitekturalıq máselelerdi kompleksli sheshiwge qaratılǵan qala hám xalıq turaq-
jayların rejelestiriw, qurıw teoriyası hám ámeliyatı bolıp esaplanadı. 
Qala qurılısın joybarlawdıń obyektke ólshemi boyınsha úlken territoriyalıq 
dizimler: qala hám onıń elementleri turaq-jay rayonları, islep shıǵarıw hám jámiyetlik 
kompleksler, hám xalıq orınları hám oǵan jaqın territoriyalardı óz ishine alıwshı júda 
úlken xalıq jasaw bólimleri kiredi. Qala qurılısın joybarlaw hám qala yáki xalıq 
jaylasıwınıń 
ayırım 
elementlerin 
imarat 
hám 
inshaatlardı 
qáliplestiriwge 
baǵdarlanǵan «kólemli» arxitekturalıq joybarlawdan ádewir parqı onıń kompleksli-
keńislikke erisiwge shaqıradı. Bunda qala qurılısı ólshemleriniń ózi olarǵa joybarlı 
formanı eki ólshemli territoriyalıq sxema-reje kórinisinde bolıwın kórsetedi. Sol 
sebepten qala qurılısı joybarlawdı kóbinese xalıq jasaw ornın rejelestiriw dep ataydı.
Kópshilik zamanagóy qalalar óziniń uzaq tarıyxıy rawajlanıw jolınan ótken 
hám hár bir basqıshta jámiyet qalalardı social – ekonomikalıq hám texnikalıq 
rawajlanıw dárejesine kóre, ol yáki bul dáwirdiń estetik kórinisinen kelip shıqqan 
halda óz mútájligine maslasıwǵa umtılǵan. Qala óziniń pútkil tarıyxıy dáwirinde 
rawajlanıp, ózgerip barǵan, yaǵnıy rekonstrukciya bolǵan. 
Zamanagóy rawajlanǵan qalalardıń qáliplesken ortalıǵına mórlengen
tarıyxıy 
qalanıń evolyucion basqıshları XX ásirde úlken ózgerislerge ushraǵan. Sonıń menen 
bir waqıtta gone qalalar bizlerdi qala qurılısı sanatınıń sheksiz qádriyatlarına 
qaytıwǵa úndeydi,
jańalıqqa umıtılıwdıń isenimli tiykarı bolıp, zamanagóy rawajlanıp 
atırǵan qalanıń kórinisi hám insaniy ólshemligine xizmet etedi. 

---

7 
Qalanı rekonstrukciyalaw – bul úlken ózgeris hám rawajlanıw, jańalaw, qala 
ortalıǵın ózgertiriwge hám bekkemlewge, yaǵniy násillik máseleleri menen tıǵız 
baylanısqan proces. 
Sonday etip qala ne? 
Bul biz jasap atırǵan úlken, óziniń hár túrliligi menen bizdi yoshlandıratuǵin 
dunya. Sol menen bir waqıtta bizge isenimli qorǵan bolıwshı payızlı úy.
Qala – bir ǵana hám jalǵız sóz benen aytqanda biz Tashkent, Nókis, úlken 
Nyu-York hám kishkene Shırshıq, áyyemgi Samarqand, Shahrisabz, Buxara hám 
kurortlı Yangiabad, Shaximardan dep ataymız. Adamlardıń, úylerdiń, jollardıń 
sonday hár túrli uyımında qanday ulıwmalıq bar?
Olardan hár biri qanday etip bizge 
qala kategoriyasın beriw imkánin jaratadı? Álbette, qalanıń qandayda bir jalǵız 
hámmege belgili anıqlaması berilmegen, demek ol túrli birikpelerde túrli belgilerdi óz 
ishine alıwshı anıqlamaǵa iye bolıwı zárúr. Sonday etip juwmaq shıǵarıw múmkin, 
qala júda quramalı túrde dúzilgen hám onda bizlerdiń ómirimizdi hám bizdi orap 
turıwshı álemniń hár qıylı tárepleri túrli dárejede ózara duslasadı. Shının aytıw 
kerek, qala – jámiyettiń sociallıq strukturasın ózinde sáwlelendiriwshi jámiyet 
qatnasıqlarınıń orayı.
Qala
–bul iri bank mekemeleri, onlag’an hám júzlegen hár qıylı kárxana hám 
islep shıǵarıw orınları menen baylanısqan rawajlanǵan xojalıq kompleksi. Qala-bul 
kúshli injenerlik xojalıǵı kóp sanlı xalıq ushın ómir súriwdiń ózine tán dizimi bolıp 
tabıladı.
Qala – bul insannıń materiallıq hám ruwxıy mádeniyatınıń ullı tımsalları 
dunyaǵa kelgen hám dawam etip atırǵan civilizaciyanıń besigi.
Sonıń menen birge, zamanagóy qalanıń qálegen bir barlıǵı
ózinen-ózi payda 
bolmay, basqaları menen ajıralmas birigiwdi payda etedi. Óziniń túrli dárejede 
ekenligin hám túrli rejeliligi menen qala hár dayım bizlerdiń aldımızda jalǵız, tutas, 
ómirlik, tolıq hám toqtawsız rawajlanıwshı organizm sıpatında sáwlelenedi. 
Qala organizminiń qanday dúzilgenligin túsindiriw – bul usı oqıw qollanbanıń 
wazıypası.

---

8