Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

49 W illiam L.Rowe. Philosophy of Religion. USA W adsworth Cengage tearnjng, 2007. P Б0.
141

---

fizeologiya sohasida Sechenov, Pavlov va boshqa fiziologlar 
tomonidan qo‘lga kiritilgan yutuqlar 
inson psixik 
faoliyati 
to‘g‘risidagi qarashlami mustahkam ilmiy asosga qo‘ya boshladi. Fan 
taraqqiyoti tufayli olamdagi barcha narsa va hodisalaming ilmiy 
tushunchasi vujudga keldi. Bir butun olam va undagi narsalar bir-biri 
bilan uzviy bog‘liq, doimo harakatda va rivojlanishda, tabiiy sababga 
ega degan tasaw urlar mustahkamlana bordi.
Tabiatshunoslik fanining rivojlanishi XX asrda tabiat va inson 
haqidagi tushunchalarimizni yanada yangi dalillar bilan boyitdi. 
Elektronni bepoyon va cheksizligi isbotlanmoqda, hozirgi kunda 
ulaming va umuman elementlar zarrachalarining fanda 200 dan ortig‘i 
ma’lum. Astronomiya fani koinotni tadqiq qilishda, yulduz va 
galaktika (bizning Quyosh sistemasi ham shunga kiradi)ni o'rganishda 
muhim yutuqlami qo‘lga kiritmoqda. Olamni tadqiq qiishda qo‘lga 
kiritilgan yutuqlardan biri galaktikaga nisbatan bir necha marotaba 
katta koinotning ma’lum doirasini qamrab oluvchi metagalaktikaning 
kashq etilishi bo‘ldi. Galaktika va ulaming to'planishidan paydo 
bo‘lgan metagalaktika , uning radiusini kengaytirgandek tarqalishi 
isbotlangan. Ko‘pchilik olimlaming fikricha, galaktikalamig bunday 
holati 13-15 million yil aw al mateiyaning g‘oyat katta portlashi 
natijasida vujudga kelgan. Hozirgi zamon astronomik asboblar orqali 
kuzatish mumkin bo‘lgan yulduzlar va galaktikalar olami butungi kun 
fanida rivojlanuvchi ob’ektlar deb qaralmoqda. Bunda bir xil 
obyektlar ichki jarayonlari tartibiga tushmagan yosh borliq hisoblansa, 
boshqalari 
deyarli 
milliard 
yillar 
davomida 
o ‘z 
holatini 
o‘zgartirmagan bo‘ladi, uchinchilari - emirilishga yaqin turadi. Fan 
inson uchun olamning bepoyonligini kashf qilish bilan uning faoliyati 
cheksizligini ham ko‘rsatadi. Keyingi o‘n yilliklar davomida biologiya 
va unga yaqin bo'lgan fanlaming kompleks ishlari natijasida 
erishilayotgan 
muvaffaqiyatlar 
hayotni 
ilmiy 
tushunishni 
chuqurlashtirmoqda, hayot faoliyatida oqsil moddalar bilan bir qatorda 
murakkab organik birikma - nuklein kislotalari muhim rol o‘ynashini 
aniqlamoqda. RNK (ribonuklein kislota) aminokislotalardan oqsil 
moddasining 
hosil 
bo‘lishi 
sintezini 
ta’minlasa, 
DNK 
(dezoksirinobuklein 
kislota) 
strukturasida 
organizm 
nasliga 
o‘tkazuvchi belgilari mavjud bo‘lgan moddalar bor. Organizm 
faoliyati jarayonida sodir bo‘ladigan juda ko‘p reaksiyalaming tartibli
142

---

/a kelishgan holatdagi harakatini ta’rainlovchi modda - maxsus oqsil 
moddalarning katalizatorlari fermentlari ta’siri bo'lishi aniqlandi.
DNK molekulasiga ta’sir qiluvchi oddiy oqsil modda -
insulinning sun’iy sintez usuli bilan olinishi, nuklein kislotalari qator 
oqsil moddalar ximiyaviy strukturasining aniqlanishi fanni erda 
hayotning paydo boMishi sirlarini to‘laroq ochishga tobora 
yaqinlashtirmoqda.
Inson uchun dunyo o‘zicha, tabiiy tarzda mavjudligi bilan emas, 
balki insoniyat faoliyatiga bo‘lgan munosabati bilan ahamiyatlidir. 
Ya’ni inson faoliyati uning tabiaga va boshqa insonlarga bo'lgan 
munosabatiga uning o‘ziga xos xususiyatlari va ijtimoiy borliq 
xarakteriga bog'liqdir.
Fan bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylangandan so‘ng 
insonning faqat turmush tarziga emas, balki uning ongiga, 
dunyoqarashiga ta’sir ko'rsatishi aniqlangan. Ijtimoiy faoliyatda sodir 
bo'layotgan siljishlar ijtimoiy va tabiiy-ilmiy bilimlami o‘zaro 
aloqadorligini muhokama qilishga olib kelmoqda. Tashqi olamning 
mavjudligi va rivojlanishiga insoniyat faoliyati ta’sirini ortib borishi 
bilan ko‘pchilik olimlar fanda umumnazariy yo'nalish ishlab 
chiqishga harakat qilmoqdalar. Bu izlanish fizika, matematika, 
biologiyaga asoslanmagan yangi fan - ekologiyani keltirib chiqardi. 
Bu yangi fan sohasi tabiat va jamiyatga qarashlardagi yirik 
o‘zgarishlami o‘z ichiga oluvchi insoniyat faoliyatini, borliq- 
ob’ektning bir butun faoliyatini bilishni o ‘z ichiga oladi.