Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

92 William LR ow e. Philosophy o f Religion. USA W adsw orth Cengage Learning, 2007. P. 16
58

---

XlVasrda S.Tomas Aquinas Xudoning mavjudligi borasida 5 ta aniq 
dalillami olg'a suradi; uning birinchi 3 ta variant! Olam munozarasi 
haqida. 1-da u dunyoda o ‘zgarishni boshidan kechirayotgan va 
xulosaga saba bo'lgan narsalar borki, ular o‘zgarishning asl sababi 
bo‘lishi shart ya’ni o'zini o‘zgartira olmasligi haqaidagi quyidagi 
dalillardan boshlangan. Ikkinchisida, u dunyoda shunday aniq narsalar 
bosgqa narsalar va xulosa qilishga sabab bo‘lgan narsalar. tomonidan 
mavjudlikka sabab bo'lgan o‘zining mavjudligi o‘zisiz sabab bo'lga, 
mavjudlikning asl sababi bo‘lishi shart degan dalillar bilan 
boshlangan. Uchinchi bahsda u dunyoda unchalik ham mavjud 
bo‘lmagan narsalar, lekin biz osongina tasaw ur qila olishimiz 
mumkin bo‘lmagan va bo‘lishi zarur bo‘lgan narsa bo‘Iishi shart 
yakun uchun sabab bo'lgan, ya’ni mavjud bo‘lish va mavjud;bo‘lishda 
omadsizlik qilmaslik, dalillar Xudoning mavjudligini isbotlashda 
engilishi haqidagi dalillardan boshlangan33. Teistik Xudo uchun, 
ko'rib turganimizdek, haddan tashqari yaxshi, qudratli, hamma 
narsadan voqif va yaratuvchi, bo‘laklikdan va dunyoning ozodligining 
yaratuvchisi. Qanday qilib bilamiz, misol uchun, bu 6 ‘zgarmas 
o‘zgartiruvchi dushman yoki biror johil emasmi? Bu e’tirozgajavobni 
Olam munozarasida 2-qismga ega. Urunishning 1-qismi bo‘lishning 
maxsus turi mavjudligi - misol uchun bor bo‘lish mavjudlikni yo‘q 
qilgan yoki bor bo‘lish boshqa narsalami o‘zgartirishga sabab bo'lishi 
lekin o‘zini o‘zgartirmasligining maxsus turini isbotlab berdi. 
Urunishning 2-qismi mavjudlik 1-qismidagidek, yo‘lga qo‘yiladi va 
bo‘lishi shart xususiyatlar - mutlaqo ezgulik, qudratli kuch hamma 
narsada voqiflik va boshqalar teistik Xudoning go‘yasini o‘zida 
birgalikda aks ettiruvchi maxsus tur haqida dalil keltirilgan. Bu nimani 
anglatadi, keyin, Olam munozarasini faqatgina 1-qismi haqida 
Aquinisning turli xil ko‘rinishdagi 3 xil dalili qarashlari bor. 
Haqiqatdan, Aquinusning “Summa Ilohiyoti” ning oxirgi boMimlarida 
o‘zgarmas o ‘zgaruvchisini, mavjudlikning sababi sababsizligini va bor 
bo'lish ma’lum bir mavjudlik bo‘lish shart ekanligi va bir xil bo‘lish 
va yolg‘iz bo'lish teistik Xudoning barcha xususiyatlarida botligini 
ko‘rtastib o‘tishini o‘z zimmasiga olgan. Biz olam munozarasini 
XVIII asmi egallagan ikkinchi muhim taraqqiyotida o‘mini, german 
faylasufi Gottfrid Leibniz(1646-1716) ning bitiklarida taraqqiyot aks