Ungin bitiktoshi haqida

O‘zbek shevalari leksikasi quyidagi ma’nolarda tushunilishi mumkin:

O‘zbek
O‘zbek
Muayyan
Muayyan
Har
Har

O‘zbek shevalari tarixiy jihatdan quyidagi leksik qatlamlardan tashkil topadi:

Umumturkiy
O‘zlashgan
O‘zbek
Shevalarning

O‘zbek	bäš	yuräk(y)	qärä	men/män
Qozoq	bas	ǯürek	qara	men
Turk	baš	yürek	kara	ben
Boshqird	baš	yöräk	kara	min
Yoqut	bas	-	xara	min

Shevalar lug‘at tarkibining salmoqli qismini umumturkiy so‘zlar tashkil etadi. O‘zbek tiliga so‘zlar, asosan, uch manbadan: fors (tojik), arab, rus tilidan o‘zlashgan, lekin kamroq bo‘lsa-da, boshqa tillardan ham o‘zlashgan so‘zlar bor. Bu so‘zlar shevalarda fonetik qulaylashtirilgan holda iste’molda bo‘ladi. Ilmiy-tadqiqot ishlari natijalari shuni ko‘rsatadiki, shevalar lug‘at tarkibida forscha (tojikcha) so‘zlar ko‘proq, arabcha so‘zlar unga nisbatan kamroq, ruscha-baynalmilal so‘zlar juda kam uchraydi, bu esa xorijiy so‘zlarning o‘zlashish jarayoni ko‘proq vaqt talab qilishi bilan bog‘liq ekanini ko‘rsatadi.
O‘zbek tili turkiy tillar oilasiga taalluqli bo‘lgani uchun o‘zbek tiliga xos bo‘lgan ko‘pgina so‘zlar (tub so‘zlar) boshqa turkiy tillar lug‘at tarkibidagi so‘zlar bilan etimologik o‘xshashlikka ega.

O‘zbek	Оq, qarg‘a, tog‘, sut, besh, qor, qirq, bosh
Qozoq	Ак, алақарға, тау, сут, бес, қар, қьрьқ, бас
Qirg‘iz	Ак, карга, тоо, сут, беш, кар, кьрк, баш
Turkman	Ак, гарга, даг, суйт, бэш, гар, кьрк, баш
Ozarbayjon	Ағ, гарға, дағ, суд, беш, гар, гьрх, баш
Boshqird	Ақ, қарға, тау, hот, биш, қар, қьрқ, баш

O‘zbek shevalarida mixnat (Toshkent) // me:nät (Xorazm), qimmät (Toshkent) // qïmbat (qipchoq), umir (Toshkent) // ömür (shim. o‘zb. shev.) kabi arab tilidan; dosti // dos (shim. o‘zb. shev.), dökän, nax (Andijon), daraq // darax (Farg‘ona) kabi fors tilidan; doxtir, buyaltir, istänsä, pätinkä kabi rus va u orqali kirgan so‘zlar mavjud va ular ham shevalar leksik tarkibini hosil qiladi. Shuni ta’kidlash lozimki, boshqa tillardan so‘z olish shu so‘zga ehtiyoj bo‘lgandagina amalga oshiriladi.
O‘zbek tili tarixiy taraqqiyoti davomida turkiy va turkiy bo‘lmagan til elementlari negizida yangi so‘zlar ham yasalgan. Bu ayniqsa fan-texnika, bozor iqtisodi bilan bog‘liq so‘z va terminlarning yasalishida ko‘rinadi. Ularning asosiy qismi boshqa tillarga xos, lekin yasovchi unsuri (elemetlari) o‘zbek tiliga oid bo‘ladi va u yasama so‘z o‘zbek tilidagina qo‘llanadi, masalan, ishxona, bizneschi, tasvirchi va boshqalar. Bular, albatta, shevalarda ham ayrim fonetik o‘zgarishlar bilan qo‘llanadi va sheva mulki bo‘lib qoladi. Shevalarning maxsus so‘zlarini shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin:
O‘zbek
Kuchli
Bu
Bu
tashqi
tashqi
Shevalardagi so‘zlarning o‘ziga xos ma’no munosabatlarini quyidagicha guruhlashtirish mumkin:
1
2
3