Умурзоқов, А. Тошбоев

Фермер хўжаликларида инвестициядан фойдаланишнинг самарадорлик кўрсаткичлари

Фермер хўжаликлари маҳсулот етиштириш ва хизмат кўрсатишни ташкил қилиш учун сармоя сарф этади. Бозор иқтисодиёти шароитида эса, ҳар бир инвестор сармоясини сарфлашдан олдин сармоя сарфланадиган тадбир қандай натижа беришини, унинг иқтисодий самараси қандай бўлишини билишни талаб этади. Фермер хўжалиги ҳам сарфланадиган ëки йўналтирадиган капитал сарфларни, узоқ муддатга фойдаланиладиган воситаларни ташкил этишга қаратилган маблағлар самарасини лойиҳалаштириш жараëнини кўзда тутади.
Фермер хўжалиги бирон тадбирни амалга ошириш учун ташқаридан маблағ жалб қиладиган бўлса, тадбирни ифода этувчи лойиҳада кўзда тутилган сарф-харажатлари, иқтисодий самарадорлиги аниқ ҳисобланган бўлиши керак. Бу лойиҳанинг техник-иқтисодий жиҳатдан асосланганлигини (ТЭО) ифодоловчи ҳужжатда акс эттирилади. Бу масалани ҳал қилишда капитал сарфлар ва инвестициянинг иқтисодий самарадорлигини аниқлаш усулидан фойдаланилади.
Узоқ муддатга қилинадиган инвестициянинг абсолют ëки мутлақ самарадорлиги қиëсий ëки нисбий аниқланади.
Мутлақ самарадорлик фермер хўжалиги сарф қилган сармоя натижасида қўшимча натижа, яъни сарф қилган сармоянинг бир бирлигига олган қўшимча ялпи даромад ва фойда билан ифодаланади. Фермер хўжалиги бўйича бу қуйидаги формула билан аниқланади:

Бунда: ССа – мутлақ самарадорлик; Ф – қўшимча олинган фойда;
СС_а =
ЯДекиФ _;
С

С – сармоя (инвестиция) нинг ўсган қисми.
Масалан, фермер хўжалиги бозор иқтисоди талаблари даражасида бўлишини таъминлаш учун комплекс тадбирларни амалга ошириш хўжалик фойдасини ҳар йили 8 млн. сўмга ошириш имкониятини беради. Бунда сарф-харажатларнинг самарадорлик коэффициенти – 0,27 ни ташкил этади.

С_а 
8млн 30млн
 0, 27

Инвестиция айрим воситалар ва йўналишлар бўйича сарфланганда мутлақ самарадорликни аниқлашда қуйидаги формуладан фойдаланилади:

_{С } (Т_о  Т₁ )хМ _;
а _С

Бунда: То- сармоя қилингунга қадар бўлган даврдаги маҳсулот бирлиги; Т1 - сармоя қилингандан кейинги таннарх;

М- сармоя қилиши натижасида олинган маҳсулот ëки иш ҳажми.
Масалан, фермер хўжалиги сигирларидан сут соғиб олишни механизациялаш учун соғиш агрегатларини сотиб олиб ўрнатди. Бу тадбирларга 15 млн. сўм сарф-харажат қилди. Натижада 100 бош сигирнинг ҳар бири 3000кг (30 центнер) сут берадиган, қўлда соғиладиган сигир машиналар ëрдамида соғиладиган бўлди. Сигирлар қўлда соғилганда 1 центнер сут таннархи – 1300 сўм бўлган бўлса, уларни машинада соғиш натижасида 1 центнер сут- таннархи 1200 сўмни ташкил этди. Шу тариқа ҳар бир центнер сутни соғиб олишдан – 100 сўм тежашга эришилди. Маълумотларни юқоридаги формулага қўйиш орқали бу тадбирга қилинган сарфлари – инвестиция иқтисодий самарадорлигини аниқлаймиз:
Бу тадбирга қилинган сарф-харажат мутлақ самарадорлик коэффициенти – 0,2 га тенг бўлди. Сармоя сарфларининг меъëрий самарадорлик коэффициенти – 0,14 сўмга тенг. Энди сарф-харажатларнинг самарадорлигини янада тўлиқроқ тушуниш учун уларни қоплаш муддатини билиш керак, яъни бу сарфлар ўз қийматини олинган қўшимча даромадлар билан неча йилда қоплайди? Сарф-харажатларни қоплаш муддати қуйидагича аниқланади:
Корхона бўйича:

Айрим йўналишлар: