Умурзоқов, А. Тошбоев

10.8.4-жадвал. Асосий воситалар ва мулкларни ҳисобга олиш дафтари
Асосий воситалари счёти 200_ йил учун
1 бино-иншоот ва техниклар

№	Ёзув асоси (хўжалик муомаласи, ҳужжат- нинг тартиб рақами)	Номи	Миқдори	Қиймати, сўм	Эслатма
1.	1.01 га қолдиқ	Ферма	1	641000
		биноси	1	42000
		Трактор	1	96000
		Т28х4
		Прицеп ва
		ҳ.к.
Жами:			к	1157000

Асосий пода. Чорва моллари тури ва гуруҳи

соғин сигирлар

Ёзув санаси	Хўжалик муомаласи, ҳужжатнинг тартиб рақами	Мазмуни	Кирим			Чиким
			бош	тирик вазн, кг	қиймати, сўм	бош	тирик вазн, кг	қиймати, сўм
1.01.га қолдиқ			64	20480	7000000	-	-	-
8.11	№2 шартнома ва ҳ.к.	Ҳисобдан чиқарилиб боқувга қўйилди	-	-	-	1	310	64600

10.8.5-жадвал. Ёш моллар ва паррандалар тури. Бузоқлар.

Ёзув санаси	Хўжалик муомаласи, ҳужжатнинг тартиб рақами	Мазмуни	Кирим			Чиқим
			бош	тирик вазн, кг	қиймати, сўм	бош	тирик вазн, кг	қиймати, сўм
1.01.2002га қолдиқ	41	4920	420000	-	-	-

10.8.6-жадвал. Шартномаларни, жўнатиладиган ва келиб тушадиган ҳужжатларни рўйхатга олиш дафтари

№	Шартнома тузилаётган, ҳужжат жўнатилаётган (келган) ташкилот номи, манзили	Нима учун	Амал қилиш муддати	Эслатма

Мисол: Янги ташкил қилинган «Нур» фермер хўжалигининг 1 январ 2000 йилга баланси қуйидагича.
Баланс (7-жадвал) маълумотларидан кўринадики, «Нур» фермер хўжалигида фаолият бошлаш учун 2002 йил 1 январда жами 10052,0 минг сўмлик маблағи мавжуд.

10.8.7-жадвал. Баланс.

«Нур» фермер хўжалиги 1.01.200_йил (минг сўм).
Актив Пассив

0100	Асосий воситалар	8157,0	-	8510	Устав капитали	6050,0	-
1000	Материаллар	43,0	-	6010	Кредиторлар	2,0	-
1100	Ёш моллар ва паррандалар	420,0	-	6910	Банк кредитлари	4000,0	-
2010	Асосий ишлаб чиқариш	6,0	-
5110	Ҳисоб-китоб счёти	1426,0	-
	Баланс	10052,0	-		Баланс	10052,0

Шундан 6050,0 минг сўми фермер хўжалиги эгаси (Айтбоев Г.К.)нинг ўз хусусий капитали, 2,0 минг сўм кредитор қарз ва 4000,0 минг сўми эса банкдан олинган қарз(пассивда). Энди «Нур» фермер хўжалиги фаолият қилиш учун етарли маблаққа эга. Лекин, тадбиркор шу маблағ (10052,0 минг сўм)нинг 6050,0 минг сўми ўз маблағи, 4002,0 минг сўми эса қарз эканлигини эътиборидан чиқармаслиги лозим.
Демак, корхона маблағлари балансининг актив томонида, шу маблағларнинг вужудга келиш манбалари эса пассив томонида кўрсатилиб, маълум муддатга фермер хўжалигининг аҳволини ифодалайди. Баланс маълумотларидан хўжаликнинг қандай маблағларга эга эканлиги ва шу маблағларнинг қайси манбалардан пайдо бўлганлигини, яъни ўз маблағими ёки қарз эканлигини кўриш мумкин. Бундан ташқари, асосий ҳисобот бўлиб ҳам ҳисобланади.
Шундан сўнг, «Нур» фермер хўжалиги фаолият бошлади ва унда январь ойи давомида қуйидаги хўжалик муаммолари содир бўлган. Бу муаммолар тегишли дастлабки ҳужжатлар билан расмийлаштирилиб, рўйхатга олинди (8-жадвал) ва ҳоказо.

10.8.8-жадвал. «Нур» фермер хўжалигида содир бўлган хўжалик муомалалари бўйича тузмаган проводкалар

№	Муомала мазмуни ва асос бўлувчи дастлабки ҳужжатлар						Сумма		Счётлар боғланиши
									Дт		Кг
1	2						3		4		5
1.	Беда пичани ведомости	сарфланади.	20ц.	1-Ем	хашак	сарфлаш		12340		2010		1060
2.	Бир бош сигир асосий подадан ҳисобдан чиқарилиб, боқувга қўйилди. 12.01.2002 й. №2 Далолатнома.						64600		1120		0171
3.	7.10.15.18.20. ва 26 январь кунлари аҳолига сотилган сут учун кассага нақд пул кирим қилинди (касса кирим ордери)						42000		5110		9010
4.	Шу кунлари кассага кирим килинган даромадлар банкдаги ҳисоблашув счётига топширилди (пул топширганлик тўғрисидаги патта (квитанция) нусхаси ва банк кўчирмаси)						42000		5110		5010
5.	Электр таъминоти ва коммунал хизматлар (28,01) учун тегишли идораларнинг счётлари тўланди(тўлов топшириғининг нусхаси ва банк кўчирмаси)						2400		6010		5110
6.	29.01. Иш ҳақи ҳисоблаш ведомости (В-8 шакл)га асосан, ҳисобланган иш ҳақи суммаси ушланди:						66000		2010		6710

	а) нафақа фондига ажратма (2,5%) б) даромад солиғи (ставка бўйича) в) касаба уюшмаси бадали (1,0%)	1650 22885 660	6710 6710 6710	6520 6410 6520
	Жами:	25195	6710	-
7 29,0 1	Иш ҳақи суммасига нисбатан ажратмалар ҳисобланади а) касаба уюшмаси (федерациясига) (1,2 %) б) бандлик фонди (биржа)га 1,5 % в) ижтимоий суғурта фондига 37, 3 %	792 990 24618	2010 2010 2010	6520 6410 6520
	Жами:	26400	2010	-
	Ҳаммаси:	51595
8.	Юқорида ҳисобланган солиқлар, суғурта органларига ажратмалар ва бошқа қарзлар ҳисоблашув счётидан ўтказилади (тўлов топшириғининг нусхаси ва банк кўчирмаси)
9.	Иш ҳақидан ушланган суммалар: А) касаба уюшмасига 1,0% Нафақа фондига ажратма 2,5% Даромад солиғи (ставка бўйича)	660 1650 22885	6520 6520 6410	5110 5110 5110
	Жами:	25195	-	5110
	Ҳаммаси:	51595	-	-
9 3 02	Банкдаги ҳисоб-китоб счётидан кассага олинди (чек, касса кирим ордери,банк кўчирмаси): -иш ҳаки бериш учун -хизмат сафари учун	40805 1250	5010 5010	5110 5110
	Жами:	42055	5010	5110
10.	Кассадан берилди (тўлов ведомости, касса чиқим ордери): -иш ҳақи -хизмат сафари учун Аллаяров К.га	40805 1250	6710 4420	5010 5010
	Жами:	42055	-	5010

Йил бошида ёки корхона фаолият бошлаган вақтида дастлабки балансга асосан,

«Хўжалик муомалаларини ҳисобга олиш дафтари» (Т-1 шакл)га барча мавжуд маблағлар ва манбалар бўйича тегишли счётлар очилиб, уларга балансдаги счётлардан қолдиқлар ўтказилади. Сўнгра ой давомида содир бўлган хўжалик муомалалари тегишли дастлабки
ҳужжатларда расмийлаштирилиб, ҳар бир муомала мазмунига қараб ушбу дастлабки ҳужжатларда олдиндан счётлар алоқаси белгиланади. Шундан сўнг Т-1 шаклининг 3-
«Муомала мазмуни» деган устунида ой ва шу ойда содир бўлган барча хўжалик муомалалари позицияли усул билан хронологик тартибда (муомаланинг содир бўлишига қараб кетма-кет) ёзиб борилади. Шу билан бирга дафтарнинг «Сумма» устунида қилинган ҳар бир муомала суммаси икки ёқлама ёзув усули билан бир вақтнинг ўзида маблағлар ва манбаларнинг тегишли турларини ҳисобга олиш учун мўлжалланган счётларнинг «Дебет» ва «Кредит» устунларида ҳам акс эттирилади.
Фермер хўжаликларида меҳнат ҳақи бўйича ходимлар билан ҳисоблашувлар, даромаддан бюджетга тўланадиган солиқлар ҳамда суғурта органлари ва бошқа фондларга ажратмаларни ҳисобга олиш учун «Иш ҳақини ҳисобга олиш ведомости» (В-2 шакл) юритилади (9-жадвал).
Ведомостда иш ҳақи ва унга қўшимча ҳисоблаш, даромад солиғи, нафақа фондига ажратма, алимент, касаба уюшмасига ажратма кабилар иш ҳақидан ушланиб ҳамда иш ҳақи суммасига нисбатан ҳисобланиб бюджет ва суғурта органларига ўтказиладиган суммалар ҳисоб-китоб қилинади. Суммалар жамланиб, текширилгандан сўнг, бевосита ведомостда, олдиндан проводка тузилади ва тегишли (Т-1) шаклга ўтказилади. Бунда 3-«Муомала мазмуни» устунига “В-8 шакл-Иш ҳақи ҳисобланган ведомостига асосан” деб ёзилиб ҳисобланган, қўшилиб ҳисобланган ва ушланган суммаларнинг ҳар бир тури бўйича номма- ном алоҳида қатор билан тегишли суммалари ўтказилади. Сўнгра ведомостнинг шу бетига
«суммалар Т-1 шаклга ўтказилади» деб ёзилади ва шу кунги сана билан бухгалтер имзо қўяди.
Маълумки, бозор иқтисоди шароитида бюджетга тўланадиган солиқлар, суғурта органларига ва бошқа бюджетдан ташқари органларга ажратмалар турлари кўпаяди ҳамда уларнинг меъёри (ставкаси) ўзгариб ҳам туради. Уларнинг ҳисобланиши, тўланиши (ўтказилиши)ни ва ой охирига қарз бўлиб қолаётганини турлари бўйича акс эттириш ва назорат қилиб бориш учун «Бюджет, суғурта ҳамда бошқа дебитор ва кредиторлар билан ҳисоблашувлар» ведомости (10-жадвал) очиш мақсадга мувофиқдир.
Ой охирида маблағлар ва уларнинг манбаларини ҳисобга оладиган барча счётларнинг дебет ва кредит оборотлари жамланади. Барча счётлар бўйича дебет ва кредит оборотларининг алоҳида жами 4-устундаги суммалар жамига тенг бўлиши керак. Бу тенгликдан суммаларнинг счётларда тўғри акс эттирилганлигига ишонч ҳосил қилинади ва охирига, яъни кейинги ойнинг 1-санасига қолдиқ чиқарилади.
Ушбу чиқарилган қолдиқлар текширилиб, тўғрилигига ишонч ҳосил қилинганидан сўнг кейинги ойнинг 1-санасига (бизнинг мисолимизда 1 февралга баланс тузилади). Бунинг учун чиқарилган қолдиқлар тегишли счётлар бўйича «дебет» устунидагилари баланснинг
«активи»га, «кредит» устунидагилари «пассив»га ўтказилади.
Демак, ҳисобнинг соддалаштирилган шаклида баланс тузиш бевосита «Хўжалик муомалаларини ҳисобга олиш дафтари» (Т-1 шакл) орқали амалга оширишлар экан, кейинги ойларда ҳам ҳисоб юритиш шу тартибда давом эттирилаверади.
Баланс ҳисоботи фермер хўжаликларида асосий ҳисобот шаклларидан бўлиб, унинг тўғри, аниқ ва ўз вақтида тузилиши кўп жиҳатдан жорий ҳисобни тўғри ташкил этишга боғлиқ.
Хулоса қилиб шуни таъкидлаш лозимки, фермер хўжаликларида бухгалтерлик ҳисобининг соддалаштирилган шакли қуйидаги шарт-шароитлар бўлганда қўлланилиши мумкин:

• 
  харажатлар ҳисобот даври (ойи)да тўлалигича маҳсулот ишлаб чиқариш (иш бажариш ва хизмат кўрсатиш)га сарфланганда;
  
• 
  олган маҳсулотлари (бажарилган иш ва кўрсатилган хизматлар) учун буюртмачиларнинг кичик корхонадан ҳамда кичик корхонанинг бошқа ташкилотлардан қарзи бўлмаганда, яъни сотилган маҳсулот олинган материаллар ҳамда бажарилган иш ва кўрсатилган хизматлар учун ҳисоблашувлар муомала содир бўлиши билан дарров амалга оширилганда;
  
• 
  оддий ишлаб чиқариш усулини амалга ошириш, яъни мураккаб бўлмаган цикл доирасида бир ёки бир неча хил маҳсулотлар ишлаб чиқарилганда (иш, хизмат бажарилганда), буюртма бўйича иш бажарилганда;
  
• 
  олдиндан (аванс қилиб) харажат ва маҳсулот олиш ҳоллари бўлмаганда;
  
• 
  даромадлар ва харажатларни олинган ҳамда тўланган нақд пуллар асосида ҳисобга олиш имконининг мавжудлиги кичик корхоналарда бухгалтерлик ҳисобининг соддалаштирилган шаклини қўллашда муҳим омил ҳисобланади, яъни даромадлар сотилган маҳсулотлар (бажарилган иш ва кўрсатилган хизматлар) учун кассага нақд пул билан олинганда;
  
• 
  харажатлар эса материаллар, иш ва хизматлар учун тўланган нақд пул сарфланиши каби қайд қилиб борилганда.