Umurtqalilar

Ishning mazmuni: qush suyaklarining mahkam va yengil bo'lishiga sabab uning pnevmatikligi, ya’ni ularda ichi havo bilan to'lgan bo'shliqlaming bo'lishidir. Bosh skeletining yengil bo'lishi tishlarning yo'q bo'lib ketishi va suyaklarining yupqa- lanishi bilan bog'liq bo'lib, voyaga yetgan qushlar miya quti- sidagi barcha suyak choklari bilinmaydigan darajada bir-biri- ga qo'shilib ketgan. Suyaklararo choklami faqat yosh gushlar- ning bosh skeletidagina ko'rish mumkin.
Ko'krak toj qismi oldingi oyoqlami harakatga keltiruvchi muskullar rivojlanishi tufayli taraqqiy etgan. Uchish layoqati- ni yo'qotgan qushlar (tuyaqushlar)da ko'krak toj suyagi yo'q bo'lib ketgan, biroq ba’zi qushlar (pingvinlar)da ko4krak toj suyagining saqlanib qolganligi ulaming suvda suzishga mos-


langanligi bilan bog'liq. Odingi oyoq (qanot) skeletida tipik bo'limlarning hammasi bor, lekin ular uchishga moslangani uchun panjalari shaklan o'zgarib, qisman reduksiyalangan. Bilaguzuk suyaklarining proksimal elementlari bir- biriga qo'shilib, ikkita kichkina suyakcha hosil qilsa, distal element­ lari kaft suyagiga qo'shilib ketgan. Kaft suyagi faqat ikkita uzunchoq suyakchadan iborat bo'lib, ulaming proksimal hamda distal qismi qo'shilib bitta kaft-bilaguzukni hosil qilgan. Barmoqlaridan faqat birlamchi uchta barmoq falangalari saqlanib qolgan. Orqa oyoqlar uch bo'limdan iborat. Bular­ dagi kichik boldir suyagi rudimentlashib katta boldir suyagiga qo'shilib ketgan. Boldir suyagining distal qismi tovon suyak- chalarining proksimal qatorlaridan hosil bo'lgan. Tovon suyak- chalarining proksimal qatorlari haqiqiy boldir suyagiga chok-
siz birikishi tufayli yangi tibiotarzus nomli suyak paydo bo'lgan. Voyaga yetgan qush oyog'ining tibiotarzusdan keyin­
gi bo'lim i bitta suyak — pixdan (ilik) iborat. Pix esa oyoq kafti suyakchalarining bir-biriga qo'shilishidan hosil bo'ladi.
Shunday qilib, qushlarning tovon bo'g'imi ikki qator tovon suyakchalari orasida joylashgan va bu intertarzal yoki tovon- aro bo'g'im deb ataladi.
Qushlar bosh skeletining ensa bo'limida bitta ensa bo'rtmasi bo'ladi. Tanglayi tuzilish xarakteriga qarab to'rtta tipga bo'li­ nadi. Shulardan dromeognatik (reptiliyalarga xos) tip boshqa uchta, ya’ni shizognatik, desmognatik va egitognatik tiplar- ga qaraganda katta filogenetik ahamiyatga ega. Shunga ko'ra, birinchi tipga mansub turlarni qadimgi tanglaylilar va qol­ gan uchta tipdagilami esa yangi tanglaylilar deb yuritiladi.