Umurtqa pog’onasi reja

UMURTQA POG’ONASI
REJA:
1.Umurtqa tanalarining chiqishi va sinishi

Orqa miya va uning tutamlarini zararlamasdan umurtqa pog’onasining shikastlanishi asoratsiz shikastlanish deyiladi. Ular ichida oqibatlari nazarda tutilsa, eng og’iri umurtqalarning chiqishi va sinishi hisoblanadi. Bunday shikastlanishlarni o’z vaqtida to’g’irlamaslik umurtqalarning ikkilamchi shikastlanish ichidagi orqa miya va uning tutamlarining xam zararlanishiga sabab bo’lishi mumkin. Shuni esda saqlamoq joizki, umurtqalarning shikastlanishi to’la inkor qilingandan keyin "orqa soxa, boylamlar va boshqa a'zolar lat yegan" degan tashxis quyish mumkin.

UMURTQA TANALARINING CHIQISHI VA SINISHI
Umurtqa tanalarining shikastlanishi kuprokbilvosita ta'sirotdan, umurtqa pogonasi o’qi bo’ylab yuk tushishi, to’satdan xaddan tashqari uning bukilishi yoki (kamroq) yozilishidan kelib chikadi. Ayrim xollarda ikki va x.atto uch turdagi ta'sirotlarning kushilishi kuzatiladi. Masalan, mashina gurtib yuborgan yoki birdan tuxgatilganda "xipchin urish" mexanizmida umurtqa pogonasi buyin qismining kuchli bukilishi uning yozilishi bilan kushilib keladi. Kattalarda umurtqa pogonasini fiziologik qiyshayishilarining biri-ikkinchisiga utish qismlari, ya'ni pastki buyin va yuqori kukrak pastki kukrak va yuqori bel umurtqalari kuprokshikastlanadi. Buyin soxasida kuprok chiqish, kukrak va bel soxalarida sinish va sinib-chiqish kuzatiladi Umurtqa pogonasi shikastlanishini barkaror-bekaror orqa boylam majmuasi butunligi bilan aniqlanadi. Orqa boylam kompleksiga utkir usiklararo, utkir usiklar usti va sarik boylamlar xamda umurtqalararo bugimlar kiradi. Shikastlanish orqa boylam majmuasining to’la buzilishi bilan kechsa bekaror, qolganlari barkaror shikastlanish deb ataladi. Bekaror shikastlanishlarda umurtqalarning oldingi-orqa tarafga surilishga moyillik bo’lib, dural krpcha ichidagilarni ezib quyish xavfi bor. Barkaror sinishda bunday moyillik va xavf yuq.. Bekaror shikastlanishla r g a umurtqalarning chiqishi va sinib chiqishi, umurtqa tanasi oldingi qismining yarim balandligi va undan kuprok darajada ponasimon ezilib sinishi, shu bilan birga, buralib buqilgan sinishlar kiradi. Umurtqa tanalarining beqaror sinishlariga - tana burchagining kuporilishi, umurtqa tanasining yarim balandligidan kam darajada ponasimon ezilish va "portlagan" sinishlar kiradi. "Portlagan" sinish umurtqa pog’onasi bo’qilmagan va yozilmagan xrdda o’qi bo’ylab ogirlik tushganda xosil bo’ladi va umurtqa tanalarining ustki va pastki yuzalarini krplab turuvchi plastinkalari parchalanadi. Dirildoq yadrolar umurtqa tanalari ichiga kiradi va gidravlik zarba tamoyili buyicha ularni bo’laklarga parchalab tashlaydi. Barkaror shikastlanishlar bekaror shikastlanishlarga nisbatan kuprokuchraydi.
Tashxis Bemorlarning dastlabki vaqtlarda ko’p shikoyatlari umurtqa pogonasining shikastlangan qismidagi og’riqdir. Og’riqning darajasi suyaklar sinishining ogirligigina emas, balki yumshoq to’qimalarning shikastlanishi, bemorning umumiy axvoli, shaxsiy sezgirligi va boshqa omillarga bogliq,. Umurtqa poqonasining shikastlanishi boshqa a'zolar jaroxatlanishi bilan birgalikda kelsa, bemor shifokor dikdatini umurtqa pogonasidagi og’riq.ka Qaratmasligi natijasida uning shikastlangani aniqlanmay qolishi mumkin. Bunday x.ollarda to’g’ri tashxis quyishga to’la yiqilgan anamnez va kunt bilan klinik tekshirish yordam beradi. Qon kuyilish, shilinishlar shikastlanish soxasini, ta'sirot kuchini aniqlyushda qul keladi. Umurtqa pogonasi singanda bemorlar majburiy xolatni egallaydilar, ayniksa, u buyin soxasining singani yoki chiqqani kuzga tashlanadi. Orqadan kurilganda, avvalo umurtqa pogonasining fiziologik qiyshayishlariga dikdatni jalb qilish kerak Chin bukurlik kam uchraydi, ammo bel lordozining tekislanishi yoki kukrak kifozining kuchayishi kup kuzatiladi. Qator xollarda yonga qiyshayish (skolioz) xam paydo bo’lishi mumkin. Mushaklari yaxshi rivojlangan shaxslarda shikastlangan umurtqalar soxasida orqa uzun mushaklar qisqarib, teri ostidan arqon kabi utkir usiklardan ikki tomonga karab burtib turadi. Buyin umurtqalari shikastlanganda bu soxada mushaklarning spastik kiskarishi doimiy uchraydigan belgi xisoblanadi. Utkir usiklarni paypaslaganda og’riq. seziladi. Og’riqdan tashqari, paypaslaganda singan umurtqa utkir usigining orqaga turtib gurgani va usiklar orasi shikastlangan soxdda kattalashgani aniqlanasi. Bel umurtqalari singanda krrinda og’riq.bo’lishi va korin oldingi devori taranglashishi mumkin. Bu krrin seroz pardasi orqa soxasida gematoma borligi bilan bogliqdir. Krrin parda orqasidagi gematoma, kuyosh chitali va chegara simpatik ustuni zararlanishi yoki qattiqlanishi soxta utkir krrin klinikasini berishi mumkin, ayrimlarida u shunday yakkrl bo’ladiki, natijada tashxislovchi laparoskopiya, xatto laparotomiya qilishga to’g’ri keladi. Bel yoki pastki kukrak umurtqalari singanini orqa yumshoq to’qimalari shikastlangani va kundalang usikdar singanidan kiyoslash uchun krrnida yotgan bemorni yozilgan oyoglarini kutarib, utkir usiklar paypaslanadi (Silin belgisi). Yumshoq to’qimalar lat yeganida, cho’zilganida yoki kundalang usiklar singanida og’riq. kuchaymaydi, umurtqa tanalari, o’tkir usiklari va yoyi singanida og’riq. juda kuchayadi. Bu belgi shikastlanishdan ko’pgina vakt o’tgan bo’lsa, umurtqalarning singanini aniqlashda katta axamiyat kasb etadi, chunki boshqa belgilar aniq, bo’lmaydi. Bemorning tovoniga urib yoki boshini bosib umurtqa pogonasi o’qi bo’ylab ta'sirot berish faqat yotgan qolda utkazilishi mumkin. Uk bo’ylab kattarok kj berish va kupollik bilan umurtqa pogonasi xdrakat x.ajmini aniqlash, ayniksa, vertikal xolatda man etiladi. Rentgenologik tekshirishni ikki yuzada, fas va profil xolatlarda olinadigan suratlar bilan boshlanadi. Keyinchalik kursatmaga karab muljal suratlar, tomografiya, rentgenogrammalar kiyshik yuzalarda olinadiki, ular umurtqa tanalari va ularning orqa qismlari: yoylari, bugim va utkir usiklarida kuzatiladigan patologik uzgarishlarni mayda qismlari bilan kurishga imqon beradi. Umurtqa tanasi singanining doimiy belgisi bo’lib, yon tomondan olingan rentgen suratida kurinadigan ponasimon deformasiya xisoblanadi. Pastki kukrak va bel umurtqalari sinishi-ni davolash. Umurtqa pogonasi sinishiga shubx.alanayotgan bemorga birinchi yordam berilayotganda umurtqa pogonasini xarakatlantirish, ayniqsa, bo’qish mumkin emasligi, aks xolda u umurtqa pogonasi va orqa miyaning yanada kuprok shikastlanishiga olib keladi. Bunday bemorlar ostiga taxta kuyilgan maxsus moslamalarda, umurtqa pogonasini buqilishga yul kuyilmagan xolda shifoxonaga yotkizilishi zarur. Umurtqalar sinishini davolash uchun kup usullar ichida eng kup qullaniladigani bir zumda yopiq repozisiya qilib, korset quyishdan, funksional usul bo’lsa, asta-sekinlik bilan repozisiya qilib, korset quyishdan iborat.
Bir zumda yopiq repozisiya va ketidan korset quyish umurtqa tanalarining yarim balandliga va undan ortikrok darajada ezilib, ponasimon bo’lib qolishida qullaniladi. Usul tamoyili. Singan umurtqani kuch bilan orqaga tukrilash va shu xolda qadoqdanish bo’lguncha ekstenzion korset quyish. Bir zumda repozisiyani umumiy yoki maxalliy og’riqsizlantirish bilan amalga oshiriladi. Eng soddasi, Beler usulida og’riqsizlantirishdir. Unda singan umurtqalar soxasida utkir usiklar orasiga 2-4 sm chukurlikka 0,5% novokaindan 20 ml yuboriladi. Maxalliy og’riqsizlantirish teri ostiga analgetiklar yuborish bilan tuldiriladi. Repozisiyani turli balandlikdagi stollarga bemorni korni bilan yotkizib, umurtqa pogonasini orqaga bo’qib, Uotson-Djons-Beler usulida yoki korni bilan yotgan bemorni oyoglaridan yuqoriga tortib (Devis usuli) qilish mumkin. Lekin universal ortopedik stolda repozisiya qilish kuprok maqsadga muvofiq. bo’ladi. Bunda umurtqa pogonasini orqaga bo’qish prujinalovchi tasmalar kiyshikligini stollarni yaqinlashtirish bilan uzgartirish orqali erishiladi. Bir zumda yopiqrepozisiya qilib, rentgen nazorati utkazilgach, tezda umurtqa pogonasini orqa yuzaga buqilgan qolda korset kuyiladi. Bemor xolatini korset kuyilayotgan chogda uzgartirmaslik kuzda tutiladi. Umurtqa pogonasi ezilib singanda gipsli korsetning uziga xos xususiyatlari bor. Uning asosiy maqsadi - orqaga buqilgan xolda turgan umurtqa pogonasini oldinga burilishiga yul kuymaslik Shuning uchun xam bunday korset ekstenzion deb ataladi. Korsetning uch tayanch nuqtasi bo’lishi kerak: tush, simfiz va umurtqa pogonasining bel lordozining eng botik soxalari. Iloji boricha tana orqa qismi Ochiq qolishiga intilgan ma'kul. Bu keyinchalik orqa mushaklarni ukalash, fizioterapevtik va gigienik muolajalar utkazishni osonlashtiradi. Korset Yumashev, Silin va Talambum usulida kuyiladi. Bu korsetning uziga uxshagan ekstenzion korsetlardan farqi shundaki, unda gipsli bintlar yuk tushuvchi chiziklar bo’ylab utkaziladi. Shuning uchun material chikimi eng kam, korset vazni yengil va tananing kup soxasi Ochiq qoladi. Birinchi kunlardan boshlabok fizioterapiya, ukalash, davolovchi jismoniy tarbiya utkaziladi. Repozisiyadan 3 xafta utgach, korsetda yurishga ruxsat beriladi. 4-6 oydan sung korset olinadi. Keyinchalyus va katta ezilib sinish xollarida olib kuyiluvchi ortopedik korset tavsiya qilinishi mumkin. Ishga layokatlilik singandan bir yil utgach tiklanadi. Uchdan bir kiem balandligidan kup bo’lmagan ezilib umurtqa tanasining asoratsiz sinishlarida funksional usul bilan davolashga kursatma bo’ladi. Usul tamoyshi. Xarakatsizlantirish urinda yotish rejimi va umurtqa pogonasi bo’ylab tortish bilan erishiladi, erta davolovchi jismoniy tarbiya (LFK) to’laqonli tabiiy "mushakli korset" yaratishga qaratiladi. Singan umurtqaning butunligini tiklash maqsadi bu x.ollarda kuyilmaydi. Umurtqa pogonasi kiyshikligi keyinchalik kushni qismlarning moslashish, kompensasiya qilish xisobiga to’g’rilanadi. Korset dam kuyilmaydi. Bu usul V.V.Gorinevskaya va Ye.F.Drevinglar tomonidan taklif qilingan bo’lib, mamlakatimizda keng qullaniladi. Kdyshik yuzada qultik osti soxasidan tortib, umurtqa pogonasiga uk?1 bo’ylab tushuvchi ogirlikni yuqtiladi, buning uchun fiziologik qiyshayishlar ostiga bolishlar kuyib, yordam beriladi. Yostikchalar tabiiy kiyshikliklarni to’latib tursa bo’lgani, umurtk?ning orqaga buqilganini ular kuchaytirmasliga kerak. Bemor birinchi kundanok?jismoniy tarbiya bilan shugullanishi lozim. Urinda yotish rejimi muddati 1,5-2 oy. 4-6 oy utgach ishga layokatliligi dakdsa suz ketadi. Lekin katta jismoniy kuch bilan bogliq. ishlar kshshshi, shikastlangandan bir yil utguncha man qilinadi. Asta-sekin repozisiya qilish usuli uchun kursatmalar bir zumda repozisiya qilingani kabidir. Usul tamoyili. Repozisiya qilish umurtqa pogonasini orqaga bukilishini 1-2 xafta mobaynida bosqichli oshirish va keyinchalik ekstenzion korset kuyigddan iborat. Repozisiya bemor urnida (ostida qattiq taxta bilan) bel sodasiga keng yostikcha kuyib amalga oshiriladi. 2-3 kundan sung yostikcha balandligi oshirilib, 7-10 kunlarda 10-12 sm ga olib boriladi. Asta-sekinlik bilan bajariladigan repozisiyani umurtqa pogonasini orqa yuzaga sekinlik bilan yozishni amalga oshirib, bukadigan maxsus qonstruksiyalar (reklinator) yordamida amalga oshirsa xam bo’ladi. Eng kulay moslama bo’lib, Yumashev va muallifdoshlari tavsiya qilishgan, rezinali uch bo’lmali ustma-ust joylashgan, ichiga xavo tuldiriladigan rek-linator l;isoblanadi. Bo’lmalar bir-biri-dan ajratilgan, sigi-mi 15, 10 va 5 l ga tengdir. Umurtke pogonasini orqaga bo’qish darajasi moslama bo’lmalarini bosqich-ma-bosqich bilan tuldirib boshk;ari-ladi. Xavo reklinato-rida bemorlar metall qonstruksiyalarga nisbatan uzlarini yaxshi xis kiladilar. Sekin-asta repozisiya bilan birga jismoniy tarbiya, ukdlash va fiziotera-pevtik muolajalar utkaziladi. 15-20 kunlarda bemor yotgan >;olatida ekstenzion korset kuyiladi. Keyingi davolash bir zumda repozisiya kqilingan bemorlar kabi olib boriladi. Umurtqa tanalari-ning asoratsiz flek-sion sinishida operasiya usulida bir necha umurtqalarni orqa kqismlarini xoti r i sh g a kursatma tuqiladi. Usul tamoyshi. Repozisiyadan sung shikastlangan umurtqa poqonasi segmentining utkir usiklari, yoylari yoki kundalang usik>lari biriktiriladi. Shunday qilib, yuk umurtqa pogonasining orqa shmkastlanmagan qismita gushadi, zararlangan umurtqa tanasi esa bitish vakti davomida yukdan ozod kilinadi. Umurtqa pogonasini ,\arakatsizlantiruvchi tashqi moslamalar kullanilmaydi. Singan umurtqani operasiyadan oldin bir zumda yopiq usulda yoki asta-sekinlik bilan turrilanadi. Orqa miya kanali oldingi devori shikastlanmay umurtqalarning barkaror sinishida Sivyan va Ramix temir tortkichi, Veysflog qontraktori yoki Yumashev-Silin usulida orqa mushaklarni shikastlamay alloplastik biriktirishni amalga oshirish mumkin. Yumashev-Silin usulida shikastlangan umurtqadan tashqari ixki yuqori va ikki pastda joylashgan umurtqalar xam qotiriladi. Operasiyadan keyingi davrda davolovchi jismoniy tarbiya va ukalashga katta axamiyat beriladi, ular orqa mushaklarni mustaxkamlashga xaratilgan. Urinda yotish rejimi muddati umurtqa pogonasi sinishining xarakteri va operasiya vaktida orqa mushaklar shikastlanish x.ajmiga bogliq.. Yumashev-Silin operasiyasidan 4-6 kundan keyin bemorlar oyogda tursa, Sivyan va Ramix moslamasi ishlatilganda - 14-16 kundan sung metall plastinalari ishlatilganda (orqa mushaklar kuprok zararlanadi) urinda yotish rejimi muddati 3 x.aftagacha uzaytiriladi. 2-3 oy utgach ishga layokatlilikning tiklanishi ?akida suz boradi. "Portlab" sinishlarda dirildoq yadro singan umurtqa bo’laklari orasiga kirib qoladi va qadoqlanish jarayoniga xalakit beradi, shuninguchun bunday xollarda singan umurtqa tanasini olib tashlab, urnini suyak transplantanta bilan almashtirgan ma'kul. ugkaziladi. Urinda yotish rejimi muddati 2-3 xdfta. Ishga layokatlilik 4-6 x,aftadan sung tiklanadi.
UMURTQALAR UTKIR USIKDARINING SINIShI
Utkir usiklar x,am bevosita, xdm bilvosita shikastlanishdan sinishi mumkin. Bir necha utkir usiklarning birvarakayiga sinishi x,am kuzatiladi.
T a sh x i s. Bemorlarni singan soxdsagi maxdlliy og’riq. bezovta kiladi, og’riq. umurtqa pogonasini orqaga yo oldinga bukkanda kuchayadi. Singan utkir usiklar ustida xosil bo’lib paypaslanganda ogriydi. Ayrim lollarda utkir usiklar orasining uzgargani, ularning xdrakatchanligi va urta chizikdan yonga surilganligi aniqlanadi. Yon tomondan olingan rentgen suratida sinish chizigi kurinadi.

D a v o l a sh. Singan soxlga 5 ml dan 0,5-1% novokain eritmasi yuboriladi. Og’riq. davom etaversa, og’riqsizlantirish 2-3 kunda krytariladi. 2-3 xafta urinda yotish rejimiga rioya qilinadi. Ishga layokatlilik 3-5 xdftadan sung tiklanadi.

UTKIR USIKDAR U STIVA ORASIDAGI BOYLAMLARNING ShIKASTLANIShI
Utkir usiklar usti va orasidagi boylamlarning alox,ida shikastlanishi buyin va bel soxdlarida uchraydi. Shikastlanish mexanizmi bilvosita. Boylamlar umurtqa pogonasi oldinga kup buqilganda yoki kuch bilan yozilganda utkir usiklar orasida ezilishi mumkin.
Tashxis. Orqa boylamlarning yangi uzilishida maxdlliy og’riq bezovta kiladi. Umurtqa xarakatlari og’riq. bilan kechadi. Ayniqsa, umurtqa pogonasini orqaga bo’qish buziladi, ayrim xollarda juda azob beruvchi og’riq. seziladi. Bu ugkir usiklar orasida boylamlarning ezilishidan bo’lsa kerak Kurilganda shikastlangan boylamlar soxasida qon kuyilishi xxisobiga bukyl aniqlanishi mumkin. Utkir usiklar Oraliqkini paypaslaganda og’riq, bo’ladi. Usiklararo boylamlar jaroxatlanganda qattiq og’riq. utkir usiklar orasini urta chizikda bosilganda emas, balki undan ozgina yon tomonda aniqlanadi. Paypaslaganda shikastlangan boylamlar kemtigi kuzatilishi, to’la uzilganda barmoq. utkir usiklar orasiga erkin kiradi. Utkir usiklarning bir-biridan kochishi boylamlarning aloxdda yangi uzilishida odatda kuzatilmaydi. Umurtqa pogonasining oddiy rentgen suratlarida uzgarishlar kurinmaydi. Pekin rentgen suratini olish suyak singa?ini inkor etish uchun shart. Utkir usiklar usti va orasidagi boylamlarning shikastlanishi kech muddatlarda jaroxdglangan soxada bel sanchigi tipidagi og’riqlar xarakterlidir. Bemorlar bel mushaklariningtezsa charchashini aytishadi. Keyinchalik uzatiluvchi og’riqdar paydo bo’lishi mumkin, ularning kelib chiqishi kupincha disklardagi degenerativ uzgarishlar, krlaversa orqa va orqa yon disk churralarga bogliqdir. Umurtqa pogonasini xarakati, ayniksa, uni orqaga bo’qish cheklanadi. Doimiy belgilari: og’riq? utkir usikdar orasining kengayishi, utkir usiklar orasidagi boylamlarning bushashishidir.
T a sh x i s. Utkir usiklar usti va orasidagi boylamlarning shikastlanishining kech davrlardagi klinik manzarasi boshqa kup patologik xolatlarga uxshab ketadi; masalan, umurtqa pogonasi osteoxondrozi. Shuning uchun aytib utilgan boylamlar shikastlanganini kech davrlarda aniqlash uchun maxsus tekshirish usullarini ugkazish lozim. Ularning eng soddasi jaroxatlangan boylamlarni vaktincha og’riqsizlan-tiradigan sinamadir. Utkir usikdar orasiga 3-5 ml 2% novokain eritmasi yuboriladi. Agar bemorlarda xakikatdan boylamlar shikastlangan bo’lsa, og’riq. vaktincha utadi. Xatto umurtqa pogonasini orqaga bo’qish og’riqsiz bo’lib qoladi (og’riqsizlantirish sinamasi musbat). Lekin boylamlarning shikastlangani disklardagi degenerativ uzgarishlar bilan birgalikda kechsa, sinama natijasi manfiy bo’lishi mumkin, chunki og’riq.faqat boylamlardagi uzgarish bilan emas, balki disklardagi uzgarishlarga xrm bogliq, Bu xollarda utkir usiklar orasidagi boylamlarning butunligi xakida notukri fikr paydo bo’lishi mumkin. Shunday qilib, og’riq.sizlantirish bilan topilgan musbat sinama utkir usiklar orasidagi boylamlarning uzilganini bildirsa, manfiy sinama uni inkor eta olmaydi. Shubxa k;ilingan xollarda qontrast modda yuborib, rentgen tekshiruvi - ligamentografiya utkazish tavsiya qilinadi. Utkir usiklarni ikkala yon tomonlaridan qontrast moddani suvdagi eritmasi yuboriladi. Agar usiklar orasidagi boylamlarda darcha, kemtik bo’lsa, u qontrast modda bilan to’ladi va fas rentgen suratida usiklararo boylamlar yoruglanishi fonida qontrast modda soyasi kurinadi.
D a v o l a sh. Boylamlar shikastlanishining dastlabki davrida qonservativ funksional davolash tavsiya qilinadi. Shifoxonada shikastlangan soxa og’riqsizlantiriladi, keyinchaliku 3-4 kundan keyin qaytariladi. Bemorni ostida taxtasi bor kdggikuringachalkancha yotkdoiladi. Davolovchi jismoniy tarbiya utkaziladi. 2-xaftadan boshlab krrniga aylanishga ruxsat beriladi, shu vaktdan boshlab tana orqa qismini massaj qilishga kursatma beriladi. Urinda yotish rejimining umumiy muddati 3-6 xafta. Lekin korset ishlatilganda yaxshirok natijalarga erishiladi. Bunday davolashning asosida uzilgan boglam bo’laklarini maksimal yaqinlashtirish va barcha bitish davrida xdrakatsizlantirish yotadi. Og’riqsizlantirilgach, umurtqa pogonasini orqaga buqilgan xolda ekstenzion korset kuyiladi. Shunday kqilib, utkir usikdar va ularga yopishadigan boylamlar maksimal yakinlashtiriladi. Jismoniy davolovchi tarbiya, fizioterapevtik muolajalar bemor korsetdaligidanokutkaziladi. Korsetni takib yurish muddati 4-6 \_afta. Shikastlangandan keyin kuprok vakt utgan bo’lsa, qonservativ davolash natijasi kamroqdir. Agar bir yil mobaynida qonservativ muolajalar bilan natijaga erishilmasa, jarroxlik usuli qullani-ladi, usiklararo boylamlarni Yumashev, Silin va Dmitriev usulida lavsan tasmachalar bilan plastika qilinadi. Operasiyadan sung qattiq yotokda urinda yotish rejimiga rio5 qilinadi. Urinda agdarilish cheklanmaydi. Operasiyadan sung birinch! kunlardanok davolovchi jismoniy tarbiya va fizioterapevta! muolajalar tavsiya qilinadi. Bemorlar oyogda kutarilgach umurtk1 pogonasini xarakatsizlantirish uchun tashkoy moslamala} ishlatilmaydi. Tanani oldinga bo’qishni 8-10 x,afta mobaynid(cheklanadi. Ishga layokatlilik 11-12xaftadan sung tiklanadi. :-
UMURTQA POG’ONASINING ASORATLANGAS ShIKASTLANIShLARI
Umurtqa pogonasini yopiq shikastlanishida orqa miya va ot dum! tutamlarining turli darajada zararlanishi kuzatiladi mikroskopik uzgarishlardan lat yeyishgacha, majaklanishi va xatt? Anatomic uzilib ketishi mumkin. Bo’larda orqa miya shishi sh] darajaga borib yetadiki, unda qattiq pardani chegaralab turuvch! kanal ichi butunlay tulib qoladi. Orqa miya shikastlanish darajasiga, orqa miya va undan chikuvch! tutamlardagi utib ketuvchi va utmaydigan uzgarishlarga kara< A.L.Polenov nomidagi Leningrad neyrojarroxiya ilmiy tekshirii instituti taklif kqilgan tasnifga asosan orqa soxaning asoratl] shikastlanishi uch guruxga bo’linadi:
Birinchi gurux - orqa miya va ot dumi tutamlarining qayta] funksional uzgarishlari (orqa miya chaykalishi, qon aylanishnin kaytar angionevrotik buzilishlari bilan kurinadi);
II chi gurux - kaytar va kaytmas orqa miya va ot dum] tizimchalaridagi uzgarishlarning kushilib kelishi (orqa miya la1 yeyishi va ezilishi).
Uchinchi gurux - orqa miya kundalangiga anatomik uzilishi yeyu uning to’qimalarini butun kundalangini egallagan qon kuyili1] bilan kechuvida kaytmas uzgarishlar.
Orqa miya jaroxatlanish ogirligi kaytmas morfologi] uzgarishlarning ustunligi, faoliyatining tiklanishi esa kayta] funksional uzgarishlarning yuqrlishta bogliq..
Jaroxat olingan vaktdan utgan davrga bogliq.xolda, orqa miyadag| uzgarishlar tom ma'noda travmatik shikastlanish (ular shikastlanii vaktida va ta'siri ostida paydo bo’ladi) va angionevrotik xarakterp ega bo’lgan ikkilamchi uzgarishlarga va sistemali \amda sistemasi demielinizasiya va degenerasiya, shikastlanishdan utgan uzoq.davrd| uning jyuratlariga kiradi. Asoratlari esa soxa to’qimalarinin surilib tiklanish, chandiklanish va ichki turli to’qimalar bila! to’la kistalar hosil bo’lish jarayonlari bilan xarakterlanadi. travmatik kasalligi deb atadi. I.Ya.Razdolskiy orqa miya travmatik kasalligani 4 davrini ajratdi:
1)2-3 kunni ishgol kiluvchi bu davr uchun betartib klinik manzara xos bo’lib, orqa miyaning turli darajada shikastlanishidan kelib chikadi va spinal karaxtlik (shok) rivojlanishi bilan bogliqdir. Bu davrda orqa miya okir shikastlangani xozirgi zamonda klinik manzaraga asoslanib, orqa miya va ot dumi tizimlarida morfologik uzgarishlar xarakterini amaliy jixatdan aniqdab bo’lmaydi;
2) erta davri 2-3 xafta davom etadi. Bu davr xam orqa miyaning to’la funksional uzilish belgilari bilan kurinadi. Bu belgilar majmuasining kelib chiqishida qon, limfa va orqa miya suyukdigi almashuvining mutadil oshib buzilishi xamda orqa miya kulrang modsasida mikroskopik uzgarishlar yotadi. Bu nekroz va qon kuyilishlar bosktiida, jarroxlik yuli bilan orqa miya tekshirilganda anatomic butunligi saqlangandek tuyuladi, ammo lat yegan, majaklangan va qon kuyilgan uchoklar topiladi. Orqa miya to’qimasi bo’qib suyuklik bilan shimilgan bo’ladi;
3) Oraliqk davr odatda 3-4 oygacha davom etadi. Uning boshlangich fazasida spinal karaxtlik alomatlari yuqoladi va zararlangan soxada chandiklanish jarayoni ketadi xamda shikastlanishning chin xarakteri aniqlanadi. Bu davr uchun orqa miya usib boruvchi kistoz degenerasiyasining klinik-morfologik uzgarishlarining boshlanshch bosqichi xosdir;
4) orqa miya travmatik kasalligining kech davri (4 oydan kuprok) zararlangan uchokda avval glial, sunga kupol biriktiruvchi to’qimadan chandiq rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Miya to’qimasida, kupincha, posttravmatik kistalar xosil bo’ladiki, ular orqa miya faoliyatini yanada kuprok buzadi va miya to’qimasining qayta tiklanish jarayonini kup x.ollarda yomon okibatlarga olib keladi. Orqa miya pardalari va epidural yok kavitida rivojlanadigan chandikli uzgarishlar xamda shikastlangan umurtqalarda xosil bo’luvchi suyak kadogi kech davrda orqa miyani ezib quyishi, qon va suyuklik aylanishini buzishi, bo’qishiga olib kelishi mumkin, bo’lar uz navbatida ikkilamchi nekrotik uchoklar va x.atto' qon kuyilishlar paydo bo’lishiga olib keladi.
UMURTQA POG’ONASINING ShIKASTLANIShLARI KLINIKASI
Umurtqa pogonasining asoratlangan shikastlanishlari orqa miya funksional uzilish belgilari utkir davrda (shikastlanish soxasiga karab) turtala muchalar yoki ikkala oyoglar tonusining pasayib shollanishi, reflekslarning yuq.olishi, ugkazuvchi tipidagi og’riqsiz-lanish, shaxvoniy kuzgalish, chanoq a'zolari faoliyatinin buzilishi, vegetativ uzgarishlar (terlash, vegetativ nerv sistemasiga xos reflekslar, teri xdrorati, qon aylanishi va boshkdlar) bilan xarakgerlanadi. Klinik amaliyotda yozib ugilgan dastlabki davr "spinal karaxtlik" atamasi bilan yuritiladi.
Bu davr muddati nevrologax uzgarishlarning qayta rivojlanishida turlicha bo’lib, bir necha xaftadan bir necha oylarga teng bo’lishi mumkin. Kupchilik bemorlarda orqa miya shikastlanishi klinik manzarasi umurtqa pogonasining jaroxatlanish dakikasida oydinlashadi, bu zararlangan soxada umurtqa kanali shaklining to’satdan uzgarishi nakadar axamiyatli ekanini kursatadi. Buyindan past va bel-dumgaza segmentlaridan yuqori soxalar shikastlanganda ikki oyog paralitik shaklga, keyinchalik esa spastik shaklga utadi. Buyindan pastki soxalar shikastlanganda yukrrshyuvchi kistoz degenerasiya kuzatilmasa, qullar intakt bo’lib krlaveradi.
Orqa miya travmatik kasalligining turli davrlarida undagi morfologik uzgarishlar, qon va suyuklik aylanishining buzilishi, kistoz degenerasiya rivojlashshsh va xokazolarga karab klinik manzara uzgarishi va orqa miya faoliyatining kundalangiga shikastlanishining turli nevrologik belgilari kuzatilishi mumkin:
1) kundalang to’la uzilish belgilari (orqa miyaning funksional uzilishi);
2) orqa miya yarim yuzasining uzilish belgilari (ventral, dorsal yoki lateral);
3) markaziy medullyar shikastlanish.
Bu belgilarning x,ar bir sindromi ma'lum simptomlar yigindisidan iborat bo’lib, ular uz navbatida bir-biriga chalkashib ketadi, turli bosqichlarda biri ikkinchisiga utadi. Sezishning ob'ektiv uzgarishlaridan tashqari (gipesteziya, anesteziya, og’riq., taktil va mushak-bugim sezgilari), ularning sub'ektiv buzilishi tashxislashda ma'lum rol uynaydi, bo’lar kyagiklanish va tushib qolish xamda u yoki bu belgilar bemorda bir vaktning uzida paydo bo’ladi. Kdgiklanish belgilariga og’riqlar va paresteziya kiradi. Og’riqdar xarakteri turlicha bo’lishi mumkin. Kupincha xar xil darajadagi "sindiruvchi" og’riqlar, ularni bemorlar chukur og’riqlar deb kursatishadi (suyaklarda zirkirash). Kupincha og’riqlar taktil va xarorat paresteziyasi bilan birgalikda kechadi. Og’riqdarni davomliligi xam bir xil emas. Ular to’satdan paydo bo’lishi, avval, qisqa xuruj tipida, keyinchalik esa, bir necha kun davom etadi. Boshqa x.ollarda og’riq.lar davomli, x.aftalab va oylab bezovta kiladi, kuchli, kuchsizligi almashinib turadi. Kupincha, ularning tarkash joylarida gipesteziya yoki x.atto anesteziya bo’ladi.
Ayrimlarda uvishishga "chumoli urmalayotgan" sezgi, umurtqa pogonasi bo’ylab elektr tokining utishi (Lermitt sindromi), orqa miya orqa shoxchalari zararlanishi bilan bogliqdir. Xaroratli paresteziya kamroq kuzatiladi, unda sovuq. narsaning tegib turishi yoki tana bir qismining junjikishi yoki kizib ketish va achishish kabi sezgilar bo’ladi. Bir xillari xarorat paresteziyasining ikkala turi bir vaktda yoki sovuq. sezish, kizib ketish bilan almashsa, aksincha, kizish paresteziyasi sovugiga utadi.
Sezgilarning buzilish soxasi orqa miyaning xam uzunasi, xam kundalangiga birlamchi yoki ikkilamchi zararlanish joyini aniq, kursatadi. Lekin bu aniqdik nisbiy xarakterga ega. 0,3-0,5% xollarda orqa miya travmatik kasalligida og’riq. sindromi mustakil jarroxlik muammosi xisoblanadi.
Xarakat soxasining buzilishi mustakil xarakatlanish, reflektor soxa va mushaklar tonusiga tegishlidir Dumgaza usti qismidan orqa miya shikastlanganga spastik sindrom xarakterli xisoblanadi. Orqa miyaning shikastlangan joydan pastki bo’lagi ma'lum avtonom aktivlikni qulga kiritadi, u mono- va polisinaptik reflektor yoylarining ish faoliyatiga bogliqdir.
Orqa miya neyronlarining fizik va tonik aktivligi yorkin belgilaridan bo’lib, ximoya reflekslari xisoblanadi. Ular turli xarakatlarning uygunlashishi bilan kurinadi. Mushaklar tonusining uzgarishi uyrunlashishning kup va kamligiga bogliqdir. Uygunlashish shakllari kanday bo’lishidan kat'iy nazar sonni yak?inlashtiruvchi va bel-yonbosh mushaklarining taranglashishi kuzatiladi. Orqa miya distal qismi va ot dumi tutamlarining zararlanishi oyog,larning turgun bushashgan falajligi yoki sholligi bilan xarakterlanadi, bunda tizza va tovon reflekslari pasayadi yoki chakdoilmaydi, mushaklar gapotoniyasi va gipotrofiyasi kuzatiladi. Siydik yullari va qopchasi faoliyatining buzilishi. Orqa miya travmatik shikastlanishining kup uchraydigan kursatkichlaridan siydikxaydashning buzilishi xisoblanadi, kupincha siydik krpchasiga infeksiya tushishi mumkin. Bu uz navbatida reflyuks paydo bo’lishiga, pielit, umumiy sepsis yoki urs (sepsis kabi asoratlarga olib keladi. Siydik xaydalishining qiyinlashishy sfinkter faoliyatini boshqarishni buzilishidan kelib chikadi. Tinch vaktda orqa miyaning kaysi darajada travmatik shikastlanishidan kat'iy nazar, siydik x.aydashning buzilishida qov supachasi ustidan okma xosil qilish xato xisoblanadi. Antibakteriap davolash sharoitida vakti-vakti bilan siydik krpchasini kateterizasiya qilib, uzoq. vakt bushatib turish mumkin. Siydik KOPINING tulish tezligiga karab bir kunda 3-4 va 6 martagacha, odatda, kateterizasiya qilinadi. Xatgo doimiy kateterizasiya (6-8 oygacha) ishlatilgan chogda kup bemorlarda, agar aseptika va antiseptikaga tuliq rioya qilinsa. Ma'lum extiyotkorlikka rioya qilish xam kerak agar kateter siydik krpida doimiy qoldiriladigan bo’lsa, 2-3 marta bir sugkada krpchani yuvib turganda kateterni 5 kungacha qoldirish mumkin xisoblanadi. Monro sistemasi siydik yullarini infeksiyadan saqlash va siydik avtomatizmi bemorda rivojlanishida umidni doim xam oklayvermaydi. Ayrimlarda bu sistemani ishlatish mumkin, ammo avtomatizmning boshlangich belgilari paydo bo’lishi bilanok vakti-vakti bilan kateterizasiya qilishga utish kerak Avtomatizmni yulga solish uchun bemorlarda Monro sistemasini kup ushlash avtomatizmning buzilishiga olib kelishi mumkin