Сут эмизувчиларнинг жинсий органлари бошқа амниотларга нисбатан
анча мураккаб (164-расм). Уруғдони жуфт овал танача шаклида бўлади ва
тана бўшлиғининг орқа томонида жойлашади (клоакалилар, хартумлилар,
китсимонлар) баъзиларида фақат кўпайиш вақтида тана бўшлиғидан ѐрғоққа
тушади (типратиканлар, товушқонлар), кўпчилигида эса бутун умр бўйи
ѐрғоқда туради (жуфт туѐқлилар, йиртқичлар, кўршапалаклар, маймунлар).
Уруғдонга мезонефроснинг қолдиғи бўлмиш уруғдон ортиғи вольф найи –
уруғ йўлига очилади. Уруғ йўли жинсий органнинг асосида сийдик таносил
найига очилади. Уруғ йўллари бу найга очилишдан олдин уруғ пуфакларини
ҳосил қилади. Уруғ пуфагининг секрети уруғни ҳосил бўлишида
иштирок
этади. Жинсий органнинг асосида простата бези (glandula prostatica) ѐтади,
унинг секрети уруғни суюлтиради. Жинсий орган (penis) да ғорли тана бўлиб,
сийдик-таносил найини ўраб туради, бўшлиқ қон билан тўлганда жинсий
орган таранг тортилади. Жинсий орган билан купер ва препуциал безлар ҳам
боғлиқ. Купер безлари уруғнинг суюқ қисмини ишлаб чиқаришда иштирок
этади. Препуциал безлар эса ҳидли суюқлик ишлаб чиқаради бу ҳид
жинсларни учраши ва уларнинг жинсий қўзғалишини таъминлайди.
Жуфт тухумдонлари ҳар доим тана бўшлиғида жойлашади ва овалсимон-
япалоқ шаклда бўлади. Тухумдоннинг ўлчами бошқа умуртқалиларнинг
тухумдонидан кичик бўлади. Тухумдондан тухум йўллари чиқади ва
булар
мюллер найларига гомологдир. Тухум йўллари тана бўшлиғига тухумдонга
яқин жойга воронка бўлиб очилади (165-расм). Тухум йўлининг устки
букилма бўлими фаллопий найчаси пастки кенгайган қисми бачадон деб
аталади. Чап ва ўнг бачадоннинг ҳар бири тоқ қинга (vagina) очилади.
Қиннинг орқа учи даҳлизга, яъни
сийдик таносил найига айланади, чунки
унга сийдик пуфаги ҳам пастки томондан очилади. Ниҳяот, қин даҳлизи
сийдик таносил тешиги билан ташқарига очилади, бунинг пастки четида
кичкина ўсиқ – клитор бор, клитор сертешик тўқимадан
ташкил топган
бўлиб, эркакнинг жинсий органига мос келади.
Тухум хужайралари-оогонийлар тухумдонда муртак эпителийдан
ҳосил бўлади, булар ўсиб ооцитларга айланади. Ҳар бир ооцит фолликуляр
хужайралар билан ўраб олинади, бу хужайралардан фақат сут эмизувчилар
учун хос бўлган грааф пуфакчаси ҳосил бўлади (166-расм).
Кейин грааф
пуфакчаси тобора катталашади ва тухумдон деворига яқинлашади. Тухум
батамом етилгач грааф пуфакчасининг пўсти ѐрилади ва фолликуляр
хужайралар билан ўралган кичкина тухум хужайра тана бўшлиғига тушади,
тухумдонда ҳосил бўлган яра битиб кетади ва сариқ танача деб аталадиган
эндокрин безга айланади. Бордию, тухум хужайра кейинчалик уруғланмай
қолса, сариқ танача тезда сўрилиб кетади. Агар тухум хужайра уруғланса,
сариқ танача эмбрионнинг ривожланиш даври тамом бўлгунча сақланиб
қолади. Биринчи ҳолдаги сариқ танача соҳта, иккинчи ҳолдаги сариқ танача
чин сариқ танача деб аталади. Етилган тухум
хужайрасининг тухумдондан
ажралиб, тана бўшлиғига тушиш жараѐни даврий (вақти-вақти билан) бўлади
ва овуляция деб аталади. Тана бўшлиғидан тухум хужайра фаллопий найига
тушади ва уруғланади.Эмбрионнинг ривожланиш даврида бачадонда фақат
сут эмизувчиларга хос бўлган бола ўрни, яъни йўлдош (placenta) ҳосил
бўлади. Бу қопчиқлиларда ва асосан йўлдошлиларда яхши ривожланган.
Аллонтоиснинг ташқи девори билан сероз қобиқнинг бир қисмини
қўшилиши натижасида хорион ҳосил бўлади. Хорионнинг ташқи юзасида
ворсинкалар (ўсиқлар) бачадон деворига ботиб киради ва ҳақиқий йўлдош
ҳосил бўлади. Бу ерда эмбрион қон томирлари билан туташади. Бу ҳол
эмбрионнинг она қони ҳисобидан овқатланишини таъминлайди. Йўлдошнинг
ҳосил бўлишига эмбрион имплантацияси дейилади. Йўлдош уч хил бўлади:
1) диффузли йўлдош, бунда ворсинкалар хорионда бир текис жойлашади
(китсимонлар, туѐқлилар, чала маймунлар); 2) бўлакчали йўлдош, бунда
ворсинкалар хорионда алоҳида гуруҳларга йиғилади (кавш қайтарувчилар);
3) дискоидал йўлдош – ворсинкалар бир жойда тўпланиб, диск ҳосил қилади
(кемирувчилар, маймунлар). Йўлдошнинг эмбрион қисми (хорион) ва оналик
(бачадоннинг ички шилимшиқ пардаси) қисмлари орасидаги алоқа даражаси
бир хил эмас. Шу сабабли тушадиган ва тушмайдиган йўлдошлар фарқ
қилинади. Биринчи ҳолатда бола йўлдоши (хорион) ва бола ташқарига
чиқарилади, буни натижасида қон оқади. Дискоидал йўлдошларнинг
кўпчилиги тушадиган йўлдошлар типига киради. Тушмайдиган йўлдошда
хорион ворсинкалари бачадон пардаси билан бўш бириккан бўлиб, туғиш
вақтида пардасидан чиқиб кетади. Диффуз ва бўлакчали йўлдошлар
тушмайдиган йўлдошлар типига киради.
Саволлар
1. Сут эмизувчиларнинг тери коплағичлари ва улар қандай тузилган?
2. Скелетининг характерли хусусиятлари қандай?
3. Нерв системаси ва сезги аъзоларининг юқори тузилган
белгилари
4. Овқат ҳазм қилиш органларини тушунтириб Беринг
5. Нафас олиш ва қон айланиш тизимларида қандай ўзгаришлар бор?
Маъруза 21 (2 соат)
Мавзу:
Сут эмизувчиларнинг экологияси ва иқтисодий аҳамияти
Режа
1. Яшаш шароити ва тарқалиши
2. Сутка ва мавсумий цикллиги
3. Миграция
4. Сут эмизувчиларнинг иқтисодий аҳамияти
Таянч иборалар: Экологик гурухлари, цикллилиги, кўрайиши, тухум қўйиб
кўпайиши, тирик бола тўғиши.
.
Маъруза матни.
