Умуртқалилар зоологияси фанининг предмети, ўрганаѐтган объекти ва вазифалари

Нафас олиш органлари. Сут эмизувчиларда ҳам қушлардаги каби 
ягона нафас олиш органи бўлиб ўпка хизмат қилади. Фақат 1 % кислород 
тери қон томирлари орқали олинади. Бурун бўшлиғи даҳлиз, нафас ва ҳидлов 
бўлимларидан ташкил топган. Даҳлизда ҳаво билан кираѐтган катта чанг 
таначалари ушлаб қолинади. Майда чанг таначалари нафас бўлимида 
ушланади, чунки унинг деворида киприкли эпителийдан ташкил топган 
шилимшиқ парда бор. ҳаво бурун чиғаноқлари бурмаси орасидан ўтади, 
ҳўлланади ва исийди. Ҳидлов бўлими бироз кенгаяди ва бунга `yнинг девори 
ҳисобидан ҳосил бўлган бўртмалар кириб туради. Ҳаво хоаналардан ўтиб, 
ҳиқилдоққа тушади. Ҳиқилдоқнинг асосида ҳалқа шаклидаги узуксимон 
тоғай жойлашади. Ҳиқилдоқнинг олдинги ва ѐн деворини фақат сут 
эмизувчиларга хос бўлган қалқонсимон тоғай ҳосил қилади. Жуфт 

---

чўмичсимон тоғайлари ҳиқилдоқнинг орқа томонида жойлашади. 
Қалқонсимон тоғайнинг олдинги қиррасига юпқа ҳиқилдоқ қопқоғи 
жойлашади, бу ҳалқумдан овқат ўтганда ҳиқилдоққа кириш йўлини тўсиб 
туради. Бу тоғай ҳам фақат сут эмизувчиларга хосдир. Узуксимон ва 
қалқонсимон тоғайлар орасида халтасимон бўшлиқ-ҳиқилдоқ қоринчалари 
жойлашади. Товуш пардалари қалқонсимон ва чўмичсимон тоғайлар 
орасидаги шилимшиқ пардали қаватлар шаклида жойлашган (160-расм). 
Ҳиқилдоқ трахеяга очилади. Трахеяни тоғай ҳалқалар ушлаб туради. Трахея 
иккита бронхларга бўлинади. Бронхлар ўпкаларга кирар экан, иккинламчи 
тартибдаги бронхларга бўлинади, булар эса учламчи ва тўртламчи 
тартибдаги бронхларга бўлинади. (161-расм). Энг майда найчалар – 
бронхеоллар алвеоллар билан тугайди. Ўпканинг бундай тузилиши унинг 
нафас олиш юзасини кенгайтиради. Сут эмизувчиларда ўпканинг нафас олиш 
юзаси тери юзасидан 50-100 марта кўпдир. 
Сут эмизувчиларда нафас олиш механизми икки хилда юз беради. Бир 
томондан, ҳамма амниотлардаги сингари кўкрак қафасининг кенгайиши ва 
торайиши орқали юзага келса, иккинчи томондан диафрагманинг пастга 
тушиши ва юқорига кўтарилиши натижасида ҳам содир бўлади. Нафас олиш 
сони ҳайвоннинг катта-кичиклигига ва моддалар алмашинувининг 
жадаллигига боғлиқ. Масалан, отда 1 минутда 8-18, каламушда 100-150, 
сичқонда 200 мартага тенг.