Umumta’lim maktablarida matematika fanini o’qitishda foydalanadigan pedagogik texnologiyalarni turkumlashtirish muammosi

1-rasm. «Pedagogik texnologiya» ning blok-sxemasi

Yo‘nalish fanlari uchun amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlariga ajratilgan o‘quv soatlari ma’ruzaviy soatlardan ko‘p bo‘lishi kerak, chunki bu yerda olingan bilimlarni qo‘llash, tahlil etish, sintez, baholash darajasida bo‘lishi muhimdir. Ya’ni, mutaxassis faoliyati uchun zarur bo‘lgan malakalarga ega bo‘lishi lozim. Boshqa turdagi o‘quv fanlari uchun mashg‘ulotlar turlari orasidagi munosabat o‘zgacha nisbatlarda rejalashtiriladi.

Shu bilan bir qatorda Oliy maktab o‘quv jarayonining tashkil etish samaradorligiga, auditoriya soatlari va mustaqil ish uchun ajratilgan soatlar orastdagi nisbatlarni maqbullashtirish ta’sir ko‘rsatadi.
Ta’lim kursi oshishi bilan mustaqil ishlash malakalari va zaruriyati oshib boradi. Zero, ta’lim kursi oshishi bilan, malakalarni shakllantirish mutaxassis kasbiy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarni bajarish talablari oshib boradi.
O‘quv jarayonining tashkil etish samaradorligiga ta’sir etuvchi, keyingi omil, o‘quv grafigini maqbullashtirish hisoblanadi. O‘qitish jarayonining samaradorligi nuqtai nazardan, bir haftaga ajratilgan auditoriya soatlarning eng kam miqdori to‘rt soatni tashkil etishi kerak. Haftalik auditoriya soatlari bundan kam bo‘lgan fanlar uchun o‘quv jarayonini blokli tashkil etish tavsiya etiladi. O‘quv maqsadlariga erishishda, o‘quv jarayonining muhim tarkibiy elementi sifatida, o‘qitish jarayonini samarali tashkil etishga alohida o‘rin ajratiladi. Shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitish texnologiyalari samarali hisoblanadi.
O‘qitishning ushbu texnologiyalari, talabaning tabiiy qobiliyati darajasida fanlarni o‘zlashtirish uchun sharoit yaratadilar, shaxs rivojiga imkoniyat tug‘diradilar.
O‘qitishning rejalashtirilgan natijalariga kafolatli erishish, o‘qitish jarayonini texnologik tashkil etish va boshqaruvchanligi orqali ta’minlanadi.
O‘qitish jarayoni sifati, olingan bilim va malakalarni muntazam joriy diagnostik testlar o‘tkazish, o‘qitish jarayoniga zamonaviy pedagogik texnologiyalar vosita va usullari yordamida tuzatishlar kiritish, orqali ta’minlanadi. Rejalashtirilgan natijalarga erishilganlik, yaknuniy nazorat orqali baholanadi.
Pedagogik texnologiya, ishlab chiqarish-texnikaviy sohaning jarayonlariga xos barcha texnologik belgilarga ega, shu jumladan uning qayta takrorlanishi, ushbu belgi, tuzilgan pedagogik-texnologik xaritalarni qo‘llash orqali ta’minlanadi. Shuning uchun pedagogik texnologiyada, o‘qitish natijalarini rejalashtirish va unga kafolatli erishishni ta’minlash imkoniyati mavjud.
Pedagogik texnologiyaning farqli xussiyatlari va afzalliklari quyidagilardan iborat:

• 
  o‘quv jarayonning qayta takrorlanish imkoniyati;
  
• 
  uzluksiz teskari aloqani ta’minlash, o‘quv jarayoniga tuzatishlar kiritish o‘rgatuvchi sikllarning mavjudligi;
  
• 
  o‘qitish natijalarini rejalashtirish va unga erishishni kafolatlaydi.
  

Pedagogik texnologiya usuli tizimli, texnologik yondashuvlarga asoslanadi. Sistema /tizim/ yunoncha so‘z bo‘lib, yaxlit tuzilma, qismlardan tuzilgan, birikkan ma‘nosini anglatadi.

Pedagogik tizim-pedagogik texnologiyaning asosi, zamini hisoblanadi. Pedagogik tizim-bir butun, harakatlanuvchi yaxlit ijtimoiy-pedagogik hodisa bo‘lib: o‘quvchi (1), Ta‘lim-tarbiyaning maqsadi (2), mazmuni (3), o‘quv jarayoni (4), o‘qituvchi yoki texnik vositalar (5) va ta‘lim-tarbiyaning tashkiliy shakllaridan (6) tuzildi. [2]
Ta‘lim tarbiyaning maqsadi ob‘ektiv harakterga ega. U har bir jamiyatning moddiy va ma‘naviy ehtiyojlaridan hosil bo‘ladi, ijtimoiy buyurtma sifatida davlat hujjatlarida umumiy tarzda ifodalandi. Ta‘lim-tarbiyaning maqsadi tizim xosil qiluvchilik xususiyatiga ega. Pedagogik tizimning barcha qismlari ta‘limning maqsadiga bog‘lik va uni ruyobga chiqarishga xizmat qiladi. Shaxsni, mutaxassisni shakllantirish maqsadi ta‘limning mazmuni o‘quv rejasi, o‘quv dasturi, darsliklarni belgilaydi.
Pedagogik texnologiyada –pedagogik maqsadni aniqlash asosiy muammo bo‘lib, maqsadni diagnostik ifodalash, bilim o‘zlashtirish sifatini ob‘ektiv baholash nazarda tutiladi.
Pedagogik tizimning bir elementi, masalan maqsadi o‘zgarsa uning boshqa qismlari (mazmuni, shakllari, jarayonlar) ham o‘zgaradi.
“Kadrlar tayyorlashh Milliy dasturi” jamiyat , davlat va oila oldida o‘z javobgarligini xis etadigan har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalashni asosiy maqsad qilib qo‘ydi. Demak, Milliy dastur bizda ta‘lim va tarbiya sohasidagi davlat buyurtmasi sifatida qabul qilinayapti. Faqat ijtimoiy (davlat) buyurtmasigina ta‘lim va tarbiyaning umumiy maqsad va vazmfalarini aniq belgilab beradi yoki oliy (umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar) ta‘lim uchun pedagogik tizimning mavjudlik shartlarini kafolatlaydi.[1]
Quyida matematika darslari uchun ishlab chiqilgan pedagogik tizimi loyihasini keltiramiz.
Ta‘lim sohasida olib borilgan ilmiy-tadqiqot ishlarining natijasi har qanday pedagogik tizim o‘zaro bog‘liq bo‘lgan quyidagi invariativ elementlardan tashkil topishini ko‘rsatib beradi: 1-talabalar; 2-ta‘lim /tarbiya/ maqsadlari; 3-ta‘lim /tarbiya/ mazmuni; 4-didaktik jarayon; 5-tashkiliy shakllari; 6-pedagog.
Bu pedagogik tizim, har qanday nazariyaga xos bo‘lgani kabi, quyidagi ikki tushunchani qamrab oladi: ,matematik didaktik masalalar va ularni amalga oshirishning pedagogik texnologiyasi. Matematik didaktik masalalarni hal etishda pedagogik tizim doirasida o’qvchilarning matematik dunyoqarashini shakllantirish uchun axborotlar (mazmun) va yetarli shart-sharoitlar bo‘lishi kerak.
Matematik didaktik masalalarni hal etish maqsadi o’quvchining matematik dunyoqarashini shakllantirish uchun zarurat bo‘lsa, shart-sharoitlar-o’quvchilarning boshlang‘ich sifat ko‘rsatkichlari, axborot esa o‘quv predmetining mazmunidir.
Har bir didaktik masala pedagogik tizmda o‘ziga mos keladigan PT elementlari bilan hal qilinadi, ular: didaktik jarayon pedagog yoki o‘qitishning texnik vositalari hamda o‘qitishning tashkil qilish shakllari. Yuqorida ijtimoiy buyurtma yo‘nalishi didaktik masalalarga qaratilgan va bu bejiz emas: ta‘lim har doim jamiyat talablarini qondirishga xizmat qiladi va u ongli ravishda yoki intiutiv (ichki his blish, sezish) tarzda tez yoki sekinlik bilan bu talablarga mos holda tuzatila boriladi.
Shuni alohida ta‘kidlash zarurki, pedagog-metodistlar hozirga qadar didaktik masalalarni aniq ifodalashga va unga mos keladigan PTni ishlab chiqishga kam e‘tibor berayotirlar. Shu nuqtai nazardan Milliy dastur ijtimoiy buyurtma sifatida yangi PTni yaratish va amaliyotga joriy etish majburiyatini yukladi.
PTga “yangi” so‘zining qo‘shib ishlatilishi olimlar va o‘qituvchilarni bir qadar o‘ylantirib qo‘ydi, endilikda ta‘lim-tarbiya jarayonini loyihalashga eskicha yondashish mumkin emasligini anglab yetmoqdalar. Shunday ekan PTni qanday yangilash mumkin? E‘tiborni yuqorida keltirlgan pedagogik tizim tuzilishiga qarataylik. Bu tizimga uzluksiz ravishda ijtimoiy buyurtma o‘z ta‘sirini ko‘rsatadi va ta‘lim tarbiya maqsadini umumiy holda belgilab beradi. “Maqsad” (2) esa pedagogik tizimning bosh bo‘g‘ini hisoblanib, u qolgan elementlarni o‘z navbatida yangilash zaruriyatini keltirib chiqaradi. “Kadrlar tayyorlashh milliy dasturi” ta‘lim-tarbiyaning maqsadini yangi yo‘nalishga burdi, ya‘ni “O‘tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to‘la xolos etishh, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak ma‘naviy va ahloqiy talablarga javob beradigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash” deb belgilanadi. Demak, ta‘lim-tarbiyaning maqsadi yangilandi, unga mos holda mazmunning yangilanishi tabiiydir. Ta‘lim mazmuni o‘quv dasturlari, qo‘llanma va dasrliklarda o‘z ifodasini topadi. Shu munsoabat bilan fan sohalari bo‘yicha ta‘lim mazmunini ishlab chiqish ishlari amalga oshirldi.
Pedagogik tizimda didaktik masalalarning o‘z yechimlarini topishi Milliy dastur g‘oyalarini ro‘yobga chiqarishning muhim bosqichidir.
Agar pedagog qo‘lida bilimga chanqoq, iqtidorli talaba o‘quvchilar, fan maqsadiga mos mazmun-dastur, o‘quv qo‘llanma, darsliklar mavjud bo‘lsa, u didaktik jarayonni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun bilish faoliyatining tashkiliy shakllaridan samarali foydalanib yangi PTni amaliyotga izchil va ketma-ket joriy etishi mumkin.
Shunday qilib, ta‘lim taraqqiyotining haqqoniy xarakatlantiruvchi kuchi sifatida mavjud didaktik masalalar va unga mos keladigan pedagogik texnologiya asosida oqilona qurilgan pedagogik tizim xizmat qiladi.
O‘qish, o‘qitish-inson faoliyatining boshqa sohalari singari ijtimoiy foydali faoliyatdir, garchi uning samarasi darxol bevosita ko‘zga tashlanmasa ham. Iqtisodiy tuzumlar nima ishlab chiqarayotgani bilangina emas, balki qanday ishlab chiqarayotgani va qanaqa mehnat qurollari bilan ishlab chiqarayotganligi bilan biri ikkinchisidan farqlanadi, degan g‘oya o‘qish-o‘qitish faoliyatiga ham taalluqlidir.
Pedagog yuqorida ta‘lim usullari rivojlanishiga shu nuqtai nazardan qarab, uni shartli ravishda quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin:
1-muallim “o‘z kuchi bilan o‘qitish bosqichi, ya‘ni o‘quvchi uchun axborot manbai –o‘qituvchi bo‘lishi.
2-o‘quv kitoblari, darsliklar yaratilgan va keng qo‘llanilgan bosqich:
3-audiovizual vositalar qo‘llanilgan bosqich;
4-o‘qitishni boshqarishda oddiy avtomatlash vositalarini qo‘llash bosqichi;
5-o‘qitishni hozirgi zamonaviy EXMlar vositasida boshqarishni avtomatlashtirish bosqichi.
Insoniyatning rivojlanish asrlari almashganda pedagogik texnologiyalar butunlay yo‘q bo‘lib ketmaydi, balki pedagogik texnologiyalar keyingi davrlarda assotsiatsiyativ bir-birini to’ldirib, o‘zaro bog‘lish orqali fikran bog‘lanadi, yangi sifatlar, xususiyatlarga ega bo‘lib, kuchayadi, boyiydi. Bu jarayon borgan sari tobora tezlasha boradi.
Kishilik tarixida 1-bosqich uzoq muddat davom etgan. Unda o‘qituvchi o‘z kuchiga, o‘z bilimi va maxoratiga asoslanib ish bajargan. Keyinchalik dunyoviy va diniy mazmundagi qo‘lyozma kitoblar yaratildi, lekin o‘quvchi ularning mazmunini o‘qituvchi faoliyati vositasida o‘zlashtiradi. Bunday holat XX asrgacha-Ya.A.Komenskiy “Buyuk didaktika” asarida o‘quvchi ta‘lim olishi uchun darslik zarurligini isbotlaguncha davom etdi. Yana bir qancha to‘siqlarni bartaraf etib, darsliklar Evropa mamlakatlarida XX asrda keng qo‘llanila boshlandi.
2-bosqich-qog‘oz o‘quv kitobi davri xali nihoyasiga yetkazilgani yo‘q, darsliklar yaratish va ulardan foydalanishh texnologiyasi hamon mukammal emas. Lekin o‘qitishning 1,2,3-bosqichlariga xos ta‘lim vositalari maktablarga jadal kirib kelmoqda.
Hozirgi paytda O‘zbekiston Respublikasini rivojlangan davlatlar darajasiga chiqarish maqsadida “Kadrlar tayyorlashh milliy dasturi”, “Ta‘lim to‘g‘risidagi qonun” qabul qilindi. Ta‘lim O‘zbekiston davlati siyosatining ustivor sohasiga aylandi, ulkan ishlar rejlashtirilmoqda, davlat byudjetidan bu soxaga katta mablag‘lar ajratilmoqda. Milliy dasturda rivojlangan mamlakatlar darajasida raqobatbardosh, yuksak ma‘naviy-axloqiy fazilatlarni egallagan, yuqori malakali kadrlar tayyorlashh maqsadi kun tartibiga qo‘yildi. Ilgarigi pedagogik texnologiyalar bilan bu vazifalarni bajarib bo‘ladi? 3,4-pedagogik bosqichlarni chetlab, 5-EXMlarga asoslanib pedagogik texnologiya vositalari va metodlarini o‘zlashtirishga o‘tish mumkinmi? Tajriba bu savolga ijobiy javob beradi.
Hozirgi kunlarda ko‘pchilik sinf xonalariga kirib ta‘lim jarayonini kuzatgan kishi mavjud pedagogik tizim birinchi va ikkinchi bosqichlarga xos ekanligiga ishonch hosil qiladi. Vaholanki, hozirgi paytda ayrim umumiy ta‘lim maktablarida pedagogik tizimni uchinchi, to‘rtinchi bosqichlar darajasida tashkil etishh uchun imkoniyatlar, shart-sharoitlar mavjud.
Shuni ta‘kidlash lozimki, kompyuterlarni sotib olib, sinf xonasiga o‘rnatish bilan o‘qitishning beshinchi bosqichi vujudga kela qolmaydi. Pedagogik texnologiyani loyihalash va qo‘llash yaxlit jarayonligini doimo yodda tutish va uni amalga oshirishga xarakat qilish, intilish lozim. Agar pedagogik tizimda ta‘limning texnik vositasi sifatida kompyuter ishlatiladigan bo‘lsa, pedagogik tizimning boshqa elementlari ham shunga mos ravishda tashkil etilishi kerak, shundagina kompyuterning barcha didaktik imkoniyatlarini yuzaga chiqaradigan yangi, takomillashgan pedagogik texnologiya hosil bo‘ladi.


FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.

1. 
   Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Barkamol avlod-O’zbеkiston taraqqiyotining poydеvori. Toshkеnt, Sharq, 1998 y.
   
2. 
   /Bespalko V.P. «Slagaemqe pedagogicheskoy texnologii” , M. 1989, 6-7- betlar/.
   
3. 
   N.N. Azizxo‘jaeva. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. T. Nizomiy nomidagi TDPU. 2006 y.