«umumiy va anorganik kimyo»

«UMUMIY VA ANORGANIK KIMYO»

2-MA’RUZA

SHAHRISABZ -2020

Davronbek

Kimyoning asosiy stexiometrik qonunlari

Kimyoning asosiy stexiometrik qonunlari

Atom-molekulyar ta’limot nuqtai nazaridan kimyoning asosiy qonunlariga moddalar massasining saqlanish qonuni, tarkibning doimiylik qonuni, ekvivalentlar qonuni, karrali nisbatlar qonuni, hajmiy nisbatlar qonuni, Avogadro qonuni kiradi. Ular stexiometrik qonunlar deyiladi.

Moddalar massasining saqlanish qonuni

Reaksiyaga kirishayotgan moddalar massasining yig‘indisi reaksiya natijasida hosil bo‘lgan moddalar massalari yig‘indisiga tengdir. (M.V.Lomonosov 1748-y.)

д.м = р.м.

 

Tarkibning doimiylik qonuni

Molekulyar strukturali, ya’ni molekulalardan tuzilgan birikmalarnning tarkibi, olinish usulidan qat’i nazar o‘zgarmas bo‘ladi. Nomolekulyar strukturali (atomli, ionli va metall panjarali) birikmalarning tarkibi esa o‘zgaruvchan bo‘ladi va olinish sharoitiga bog‘liq bo‘ladi.

A. Lavuazьye 1781 yilda karbonat angidrid gazini 10 xil usul bilan hosil qildi va gaz tarkibidagi uglerod bilan kislorod massalari orasidagi nisbat 3:8 ekanligini aniqladi. Shundan keyin: har qanday kimyoviy toza birikmani tashkil etuvchi elementlarning massalari o‘zgarmas nisbatda bo‘ladi, degan xulosa chiqarildi.

Ekvivalentlik

Elementning ekvivalentligi deb, 1 mol (1g) vodorod atomlari bilan qoldiqsiz birikadigan yoki kimyo viy reaksiyalarda shuncha vodorod atomlarining o‘rnini oladigan miqdoriga aytiladi.

Elementning 1 ekvivalentining massasi uning ekvivalent massasi deb ataladi (vodorod uchun 1 g/mol).

Ekvivalentlar qonuni

 ёки 

bunda mA –ekvivalenti ma’lum elementning massasi; ЭА-uning ekvivalenti; mB - ekvivalenti topilishi kerak bo‘lgan modda massasi; ЭВ- uning ekvivalenti.

Ekvivalentlar qonuni

Oksidlar ekvivalentini-topish uchun, oksidning molekulyar massasini oksid hosil qilgan elementning valentligi bilan atomlar soni ko‘paytmasiga bo‘linadi. Masalan,

Ekvivalentlar qonuni

Asoslar ekvivalenti-ular molekulyar massalarini shu asos tarkibidagi gidroksil gruppalar soniga bo‘lish orqali topiladi. Masalan:

Kislotalar ekvivalenti-molekulyar massalarini kislota negiziga bo‘lish orqali topiladi. Masalan:

Oxirgi misolda Н3РО3 kislota ekvivalentini topish uchun kislota molyar massasi 3 ga emas balki 2 ga bo‘linadi, chunki fosfit kislotasi 2 negizlidir.

Ekvivalentlar qonuni

Tuzlar ekvivalenti-tuzning molekulyar massasini shu tuz tarkibidagi metallning valentligi bilan atomlar soni ko‘paytmasiga bo‘lish bilan topiladi.

Ekvivalentlar qonuni

Karrali nisbatlar qonuni

Ikki element o‘zaro birikib, bir birikma hosil qilsa, bu birikmalardagi bir necha elementning massa miqdoriga to‘g‘ri keladigan ikkinchi element miqdori o‘zaro oddiy karrali sonlar nisbatida bo‘ladi

ТiО0,58- 1,1331, ТiО1,45 - 1,56, ТiО1,9 -2,0

Gaz qonunlari

Avagadro qonuni

hajmiy nisbatlar qonuni

Boyl–Mariott qonuni Gey–Lyussak qonuni:

Sharl qonuni Boyl–Mariott bilan Gey–Lyussakning birlashgan gaz qonuni:

Parstial bosimlar qonuni

Avogadro Qonuni

Teng hajmli ideal gazlarda bir xil bosim va bir xil temperaturada zarralar soni bir xil bo‘ladi. Avogadro qonuni ga ko‘ra nore-al sharoitda istagan ideal gazning gramm-moleku-lasi bir xil hajmni egallaydi. A. Avogadro 1811 yilda kashf qilgan.

Normal sharoitda (0°C harorat, 101,325 kPa bosim) ba’zi gazlarning 6,02·1023 ta zarrasi

O‘zgarmas haroratda va bosimda reaksiyaga kirishgan gazlar hajmlarining o‘zaro nisbati hamda reaksiya natijasida hosil bo‘lgan gazlar hajmlariga nisbati butun kichik sonlar kabi bo‘ladi

Hajmiy Nisbatlar Qonuni

Boyl–Mariott qonuni

Gazning o`zgarmas temperaturadagi hajmi shu gazning bosimiga teskari proporsionaldi

pV = const. Bu yerda, P – bosim, V – gazning hajmi.

O’zgarmas bosimda gazlarning hajmi haroratga tug’ri proportional bo’ladi

Gey - Lyussak qonuni

Bu qonunni 1802-yilda fransuz olimi Gey-Lyussak kashf etgani uchun Gey-Lyussak qonuni deyiladi.

Sharl qonuni

O‘zgarmas hajmda berilgan massali gazning bosimi temperaturaga proporsional ravishda o‘zgaradi.             V = const                     P/T = const.

Bu qonunni 1787-yilda fransuz fizigi J. Sharl tajribalar asosida kashf etgani uchun u Sharl qonuni deyiladi.

pV/T= const.

Boyl–Mariott bilan Gey–Lyussakning birlashgan gaz qonuni

Bu  formula  odatda  gazning biror  boshqa sharoitdagi hajmi  m a’lum 

bo'lganda uning berilgan sharoitdagi hajmini hisoblab topish uchun ishlatila- 

di.  Agar  normal  sharoitdan  boshqa  sharoitga  (yoki  normal  sharoitga) 

o'tiladigan bo'lsa, u holda bu formula quyidagicha yoziladi:

 Po*Vo/To=R

 Po= 101,325 kPa,  To=273 T,  Vo=22,4 l