nomi bilan bog‘liqdir. Makedonskiyning harbiy yurishlari tufayli O‘rta Yer
dengizi, O‘rta Sharq, Qora dengiz atroflari hamda hozirgi Yevropa mintaqalariga
grek madaniyati, ilm-fani tarqaldi va Sharq madaniyati bilan qo‘shilib ketib,
madaniyatining va ilm-fanning eng yirik markazi hisoblandi va e. av. III asrdan
boshlab hatto Afina va Rim ham Iskandariya bilan tenglasholmadi. Harbiy
yurishlar natijasida to‘plangan 700 ming jildga yaqin nodir asarlar olamshumul
tili fonetikasi, morfologiyasi va sintaksisi bo‘yicha jiddiy tadqiqot ishlari olib
tovushlarni akustik prinsip asosida tahlil qilib, tovush va harflarni bir narsa, deb
hisobladilar, harflarni unli va undoshga ajratdilar. Unli harflarga o‘zini alohida
eshitish mumkin bo‘lgan tovushlar sifatida, undosh harflarga esa unlilar bilangina
talaffuz qilinadigan talaffuz qilinadigan tovushlar sifatida qaradilar. Shuningdek,
bo‘g‘in, urg‘u masalalar bo‘yicha ham ayrim ma’lumotlar berishdi. Iskandariya
maktabining asosiy xizmati shunda bo‘ldiki, ular grammatikani falsafadan
ajratdilar.
Bunda, albatta, Sharqdan keltirilgan nodir qo‘lyozmalarning ta’siri katta
bo‘lgan. Demak, qadimgi Yunoniston va Rim madaniyatining rivojlanishida
qadimgi misrliklar, shumerlar, finikiyaliklar, qadimgi Eron va Turon xalqlarining
ham sezilarli hissasi bor. Aleksandriya maktabida ulug‘ shoir, yozuvchilar,
matnchilar ijod qilishgan. Ularning oldiga qo‘yilgan dastlabki vazifa - qadimgi
qo‘lyozmalarni, ayniqsa, Gomer asarlarini o‘rganish, shuningdek, Sharqdan
keltirilgan nodir qo‘lyozmalarni tarjima qilish va tahlil qilishdan iborat edi. Ushbu
maktabning eng yirik namoyandalari Zenodot, Aristarx (e.av.II asr oxiri), Dionisiy
(eramizning II asri boshlari), Appoloniy Diskol (II asrning 2-yarmi) larning tahliliy
ishlari natijasida grammatik kategoriyalar, klassifikatsiya ta’limotlari yaratildi.
Zenodot
(eramizgacha bo‘lgan 250 y.) – Iskandariya kutubxonasining
birinchi rahbari, Gomer, Esxil, Sofokllarning asarlari ustida tadqiqot ishlari olib
borgan, artikl, olmoshlarni farqlagan olim.
Dionisiy
(e. Av. 170-90 yy.) – Aristarxning shogirdi, dastlabki
tizimlashtirilgan «Grammatika san’ati» kitobini yaratgan. Uning ta’limotiga ko‘ra,
so‘z nutqning eng kichik bo‘lagi, gap fikr ifodalaydi va so‘zlarning o‘zaro
munosabatidan hosil bo‘ladi. U otni kelishik va songa ko‘ra o‘zgaruvchi turkum
deb bilgan, sifatni ham uning tarkibiga kiritgan. Fe’lni kelishiksiz so‘z turkumi deb
hisoblab, zamon, shaxs-son, mayl, tuslanish, nisbatga ega ekanligini qayd etgan.
Sifatdoshlarni fe’l va otlarga xos belgilarni birlashtirgan kategoriya sifatida
talqin etadi. Artikl, uning fikricha, turlanuvchi so‘z turkumi va u otdan oldin ham,
keyin ham kela oladi. Olmoshlar ot o‘rnida qo‘llanadigan so‘zlar bo‘lib, shaxslarni
ko‘rsata oladi. Ravish fe’lga birikadigan, fe’l haqida ma’lumot beradigan,
turlanmaydigan so‘z turkumidir. Bog‘lovchi fikrni ma’lum tartibda bog‘laydigan
va fikrni ifodalashdagi oraliqlarni ko‘rsatadigan so‘zdir.
Aristarx
(e. av. 215-143 yy.) Iskandariya maktabining eng yetakchi olimi,
Iskandariya kutubxonasini boshqargan. 40 qa yaqin shogirdlari bilan Gomer
asarlari matnlarini to‘liq tiklagan, so‘zlarni 8ta turkum: ot, fe’l, sifatdosh, artikl,
olmosh, old ko‘makchi, ravish va bog‘lovchiga ajratgan.
Aristotel
(e. b. 324-322 yy.) Antik tilshunoslikning grammatik davri buyuk
mutafakkir Aristotel nomi va xizmati bilan bog‘liq. Uning so‘z turkumlari
haqidagi ta’limoti so‘zni falsafiy-mantiqiy tomoni va grammatik jihatini
uyg‘unlikda o‘rganish negizida vujudga kelgan edi. Aristotel “Poetika” asarida 8ta
so‘z turkumini ajratadi: element (ya’ni tovush), bo‘g‘in, bog‘lovchi, chlen, ot, fe’l,
kelishik va gap (nutq).
Do'stlaringiz bilan baham: