Umumiy psixologiya

5.3.O‘quvfaoliyatiningxususiyatlari

O‘qishfaoliyatikichikmaktabdavridagibolalarpsixikasirivojidagio‘zgarishlarnibelgilabberadi. Maktabgabirinchiborkelganbolao‘zfaoliyatiningtubmohiyativavazifasinito‘latushunibetmaydi, balkihammamaktabgaborishikerakdebbiladi. Kattalarningko‘rsatmalarigaamalqilib, tirishqoqlik. bilanmashg‘ulotlargakirishibketadi. Oradanma’lumvaqto‘tgach, shodiyonalahzalarningtaassurotikamayishibilanmaktabningtashqibelgilario‘zahamiyatiniyo‘qotaboradivabolao‘qishnikundalikaqliymehnatekanliginianglaydi. SHundabolaaqliymehnatko‘nikmasigaegabo‘lmasauningo‘qishdanko‘nglisoviydi, undaumidsizlikhissivujudgakeladi, o‘qituvchiesabundayholningoldiniolishuchunbolagata’limningo‘yindanfarqi, qiziqarliligihaqidama’lumotlarberishivaunishufaoliyatgatayyorlashikerak. O‘qishfaoliyatidavomidatarkibtopganxususiyatlarbolaningkelgusirivojiuchunzaminbo‘libxizmatqiladi. Maktabdagio‘qishbolalarningbilishehtiyojlarinitezrivojlanishivasifatlitarkibtopishi, ularningatrofhayotgafaolqiziqishlariniyuzagakeltirib, yangibilimvako‘nikmalarniegallashlariuchunsharoityaratadi. Bolaasta-sekinlikbilano‘zpsixikjarayonlarigaegalikqilib, idrok, diqqatvaxotirasiniboshqaraolishgao‘rganaboshlaydi.

KichikmaktabYoshidagibolao‘qituvchisibilanyaxshiemotsionalmunosabatdabo‘ladi. SHudavrgachabevositakattalarrahbarligidauyokibuaxborotlarnio‘zlashtiribkelganbo‘lsa, endio‘zxohishirodasibilanzarurma’lumotlarto‘plashga, o‘zoldigaaniqmaqsadvavazifaqo‘yishgaharakatqiladi. Bolaninganashufaolligixotirasiningmuayayndarajadarivojlanganliginibildiradi. Oqilonatashkilqilinganta’limjarayonimazkurYoshdagibolalarningtafakkurinijadalrivojlantiradi. BuYoshdagibolaboshqadavrlarganisbatanko‘proqnarsanio‘zlashtiradi. Maktabta’limio‘quvchiningturmushtarzini, ijtimoiymavqeini, sinfjamoasivaoilamuhitidagio‘rninio‘zgartiradi. Uningvazifasio‘qishdan, bilimolish, ko‘nikmavamalakalarniegallash, o‘zlashtirishdaniboratbo‘libqoladi.­KichikmaktabYoshidagio‘quvchilarningo‘quvfaoliyatlarimurakkabbo‘lganko‘pdarajalimotivlartizimibilanboshqariladi. O‘quvfaoliyatimotivlario‘quvchilarnimauchuno‘qiyotganlariniko‘rsatibberadi. Maktabningbirinchisinfigakelganbolalardaijtimoiymotivlarustunlikqiladi. Bumotivlaratrofdagilarorasidayangimavqeniegallash, ijtimoiyahamiyatgaegabo‘lganvabaholaniladiganfaoliyatbilanbog‘liqbo‘lganmotivlardir. Lekinbirinchisinfningoxirlarigaborib, ko‘pchiliko‘quvchilaro‘zmaktabmajburiyatlarigama’suliyatsizlikbilanqarayboshlaydilar. Bubirqanchasabablarbilanbog‘liq: 1) Bolaendio‘quvchibo‘ldi, o‘quvchibo‘lishistagiqondirildi. Bumaqomniushlabturishuchunhechnarsaqilmasahambo‘ladi. 2)o‘quvchiningijtimoiymavqeimaktabdaulargaberiladigano‘quvfaoliyatimazmunibilanbelgilanmaydi. YAngidasturlarta’limmazmunivaunitashkiletishgamutlaqoyangichayondashuvasosidatuzilganbo‘lib, kichikmaktabYoshidagio‘quvchilarningYoshimkoniyatlariniyuzagachiqarib, bolalardaqat’iyo‘quvmotivlarinirivojlantirishgaxizmatqiladi.Ta’limningmazmunio‘quvchiningbilimlarniegallashgaqiziqishi,o‘zaqliymehnatinatijasidanqanoatlanishhissibilanuzviybog‘liqdir. Buhiso‘qituvchiningrag‘batlantirishibilanyuzagakeladivao‘quvchidasamaraliroqishlashmayli, istakvaishtiyoqinishakllantiradi. Boladapaydobo‘lganfaxrlanish, o‘zkuchigaishonchhislaribilimlarnio‘zlashtirishvamalakalarnirivojlanishigaxizmatqiladi. KichikmaktabYoshidagibolalarnio‘qitishjarayoni, o‘quvfaoliyatiningasosiykomponetlari: o‘quvmasalalari, o‘quvvaziyatlari, o‘quvharakatlari, nazoratetishvabaholashbilan(V.V.Davidovbo‘yicha) tanishtirishdanboshlanadi. Buboradabarchapredmetliharakatlaraqliyrivojlantirishgaqulaybo‘lgansharoitdaamalgaoshirilishijudamuhim.O‘quvchiningo‘quvfaoliyatinio‘zlashtirishio‘quvmasalalaritiziminiechishjarayonidaamalgaoshiriladi. O‘qishningboshidakichikmaktabYoshidagio‘quvchilarmustaqilravishdao‘quvmasalalariniqo‘yishvaechishnibilmaydilar. Buvazifaniboshidao‘qituvchibajaradi. Asta-sekinlikbilano‘quvchilarningo‘zlarihamo‘quvmasalalariniqo‘yishvaechishuchunzarurbo‘lganko‘nikmavamalakalarniegallayboshlaydilar. Bumustaqilo‘quvfaoliyatishakllanishiningmuhimbosqichidir. O‘quvmasalalariniajratibolishboshlang‘ichsinfo‘quvchilariuchunma’lumbirqiyinchiliklarniyuzagakeltiradi. Shuninguchunhamharbirdarsningso‘ngidao‘qituvchio‘quvchilarianiqbirtopshiriqlarnibajarishningma’nosiniqandaytushunganliklarinianiqlashuchunvaqtajratishikerak. “Bizbugundarsdanimalarnio‘rgandik?” tarzidagisavolbolalargashunchakidaftardachiziqchalarnichizib, doirachalarnibo‘yashniemas, balkisanashni, qo‘shishniyokiayirishnio‘rganganlarinitushunishlaridayordamberadi.Agarbolao‘quvharakatlarininoto‘g‘ribajarsa, buuningo‘quvharakatlariniyonazoratvabaholashbilanbog‘liqharakatlarnibilmasligi, yokiularniyaxshiegallamaganligidandalolatberadi. Bolaningmustaqilravishdabajarganharakatlarinatijalarinio‘zxatti-harakatlariningxususiyatlaribilantaqqoslayolishlariundao‘z-o‘zininazoratetishlayoqatima’lumdarajadashakllanganidandalolatberadi. Kichikmaktabdavridaetakchifaoliyatdoirasidarefleksiyaavvaloo‘quvharakatlari, nazoratvabaholashbilanbog‘likbo‘ladi. Buharakatlarninginteriozatsiyasio‘quvchigamustaqilravishdao‘zlashtirilayotganko‘nikmavalayoqatlargamustaqilravishdayondashishimkoniyatiniberadi.KichikmaktabYoshidagio‘quvchilarningo‘quvfaoliyatinijamoafaoliyatisifatidatashkiletilishigako‘pvaqtunchalike’tiborberilmadi. Bilimlarnio‘zlashtirishjarayoniindividualjarayondebhisoblangan. Buningnatijasidapedagogikpsixologiyadao‘quvchilarningmustaqilfikrlashivamustaqilfaoliyatiishningindividualshakllaridaginaro‘yobgachiqishimumkindebhisoblangan. Lekinso‘nggiyillardasobiqittifoqdavlatlarida, Shuningdek, Polsha, Germaniyakabimamlakatlardagiilg‘oro‘qituvchilarningishlaridaguruhiybilishfaoliyatiharbiro‘quvchigadarsdamaksimalfaollikvamustaqilliknita’minlanishizarurligitasdiqlangan. So‘nggiyillardagiolibborilgantadqiqotlartafakkurmustaqilliginifaoliyatsifatidaan’anaviytushunishgajiddiytuzatishlarkiritdi. O‘quvchilarningo‘zaronazorativajavobgarligigaasoslanganguruhiyo‘quvfaoliyatitafakkurmustaqilliginirivojlanishiuchunqulaysharoitlaryaratishianiqlangan.

TaniqlipsixologvapedagoglarningilmiyasarlaridakichikmaktabYoshidagio‘quvchiningo‘quvfaoliyatidagimustaqilligiuchunshart- sharoitlarniyaratishnihoyatdaahamiyatliekanligihaqidafikrlarmavjud. SHundayshart-sharoitlardanbiriboshlang‘ichdavrdao‘quvfaoliyatinijamoaviyfaoliyatsifatidatashkiletilishidir.

Quyidagibelgilarmavjudbo‘lgantaqdirdaginaishnijamoaviydebhisoblashmumkin.

1. 
   O‘qituvchitomonidanberilgano‘quvvazifasiyokialohidabirmikrogruppatomonidanbaravarbajarishqabulqilinsa.
   
2. 
   Vazifalarnio‘zarotaqsimlaganholdabirgalikdabiron-birishbajarilsa.
   
3. 
   O‘zaronazoratvama’suliyatmavjudligi.
   
4. 
   Ishlarnitaqsimlashnitashkiletishvauningkechishinio‘quvchilarningo‘zlarinazoratetishlari.
   

Frontalishda (ma’ruza, hikoyaqilibberish, frontalso‘rovnomavah.k...) o‘qituvchibutunsinfgatengravishdata’sirko‘rsatishgaharakatqiladi. Bundayholatdao‘quvchibilanmuloqoto‘qituvchiningtashabbusibilanlekin, judakammiqdordaamalgaoshiriladi. Individualishda (darslikbilanmustaqilishlash, misol, masalaechish, mashqlarnibajarishvah.) o‘qituvchibilanto‘g‘ridan-to‘g‘rimuloqotyo‘q. Bundayholdako‘pinchao‘quvchi-o‘quvchi, ya’nisinfdoshibilanmuloqotgayo‘lqo‘yilmaydiyokicheklanadi. Darsdagijamoaviyfaoliyato‘quvchiningto‘liqmustaqilligivafaolliginirivojlantirishdakattaahamiyatgaegadir. Bundao‘quvchilarasta-sekinlikbilano‘quvfaoliyatiningsub’ektisifatidayangiimkoniyatlarinio‘zlariuchunochibboradilar. Bujarayondao‘quvchifaoliyatisamaraliroqbo‘lishiuchuno‘zinio‘zinazoratetishgaharakatqiladi. O‘quvvaziyatlaridabolalarayrimturdagimasalalarniechishyo‘llaribilantanishadilarvaularniegallaganzahotianiqbirmasalalarniechishdaamaliyfoydalanadilar.

O‘quvfaoliyatidanazoratvao‘z-o‘zininazoratetishkichikmaktabYoshidagio‘quvchilardao‘quvharakatlarinimustaqilrejalashtirishivabajarishnishakllanishidajudamuhimdir. Tadqiqotlarningko‘rsatishicha, boshlang‘ichsinfo‘quvchilariningmasalalarniechishdagiayrimyo‘lvatushunchalarnietarlichaegallamaganligibutushunchavayo‘llarnishakllantirishdabolalarbarchakeraklio‘quvharakatlarinibajarishgao‘rgatilmaganliginingnatijasidir.

Bolalartafakkurivanutqiningrivojlanishidaovozchiqaribmulohazayuritishningvabuuslubdano‘quvjarayonidafoydalanishningahamiyatikatta. Ovozchiqaribmulohazayuritishvao‘zechiminiasoslabberishaqliysifatlarnio‘sishigaxizmatqilib, kishio‘zmulohazalarivaxatti-harakatinitahliletishivaanglashinirivojlantiradi. KichikmaktabYoshidagio‘quvchilardaaqliyvao‘quvmaterialinio‘zlashtirishimkoniyatlarianchayuqorihisoblanadi. To‘g‘ritashkiletilganta’limdabuYoshdagibolalaro‘rtamaktabdasturidako‘rsatilganbilimlarganisbatanko‘proqbilimlarnitushunishlarivao‘zlashtirishlarimumkin. KichikmaktabYoshidagibolalaro‘quvfaoliyatiningo‘zigaxosxususiyatlaridanyanabirishundaki, shudavrdanboshlab, o‘quvmaterialinio‘zlashtirmaslikningdastlabkibelgilariko‘zgatashlanadi. KichikmaktabYoshidapasto‘zlashtirishsabablarivao‘qishdagiqiyinchiliklarquyidagilarbilanbog‘liqdir: 1) neyrofiziologiksabablar; 2)bilishjarayonlariningetarlidarajadarivojlanmaganligi; 3) erkinvamustaqilharakatqilishdarajasiningpastligi; 4) motivatsionsohalariningetarlirivojlanmaganligi; 5) oilatarbiyasidagi, oilaviymunosabatlardagikamchiliklar; 6) maktabta’limivatarbiyasidagikamchiliklar; 7) o‘zaromuloqotvamunosabatdagikamchiliklar; 8) shaxsxususiyatlardagiog‘ishishlar. KichikmaktabYoshidagibolalaro‘qishidagiqiyinchiliklarbolashaxsiningbarchashaxsiy, bilish, motivatsionvahissiyvairodaviysohalardaaksetadi. Buqiyinchiliklaro‘zarobir-biribilanbog‘liq. Birqiyinchiliknibartarafetilishiikkinchiqiyinchiliknihamkamayishigaolibkeladi.

O‘qishganisbatanijobiymunosabatkichikmaktabdavriningoxirlarigakelib, birmunchapasayishko‘zgatashlanadi. O‘quvfaoliyatigaqiziqish – 1-2 sinflardako‘tarilib, 3-4 sinflardapasayadi.O‘quvfaoliyatigaqiziqishningpasayishidao‘qituvchiningtayyormaterialnibayonetishivao‘quvchilarningyodlabolishlariustanovkasiustunlikqiladivao‘quvchilarningfaolliklaritaqlidqilishxarakteridabo‘ladi. 3-4 sinfo‘quvchilariodatdao‘qilganlarniqaytahikoyaqilibberishni, doskadayozilganmashqniko‘chiribyozishni, qoidalarvashe’rlarniyodlashniyoqtirmaydilarvaaksincha, misolvamasalalarnimustaqilravishdaechishni, tabiathodisalarinikuzatishni, rasmchizishvaplastilinvaloydannarsalaryasashishlariniyaxshiko‘radilar. Boshqachaaytganda, kichikmaktabYoshidagio‘quvchilartashabbusvamustaqillikimkoniyatiborbo‘lganishlargako‘proqqiziqishbildiradilar. KichikmaktabYoshidao‘qishgaqiziqishningpasayishsabablaridanbirisifatidaV.A.Suxomlinskiyo‘qituvchitomonidanpastbahoningko‘pqo‘yilishi, buesaboladao‘qishganisbatanqiziqishningpasayishivao‘zimkoniyatlariganisbatanbo‘lganishonchningpasayishidadebbiladi.

Boshlang‘ichsinfo‘quvchilaridao‘quvfaoliyatininghammaelementlarinishakllantirilganligivamustaqilbajaraolinishietakchifaoliyatsifatidagio‘qisho‘zvazifasinibajarganliginianglatadi. KichikmaktabYoshidagio‘quvchilarningo‘quvfaoliyatio‘ztarkibigaquyidagilarnikiritadi: