Umumiy psixologiya

AbuRayhonBeruniyo‘qituvchilaro‘quvchininge’tiborinitaqqoslash, qiyoslashkabioperatsiyalargaqaratishlarilozimligigaalohidaahamiyatberadi. Zotan, bugungikundahamongli, ifodali, to‘g‘rivatezo‘qishhozirgizamono‘quvchilariningsavodlibo‘lishlarinita’minlovchiasosiytarkibiyqismlardandir.

AbuRayhonBeruniyilmolishdatakrorlashgazo‘rberib, yosho‘quvchilarnitoliqtiribvazeriktiribqo‘ymasdan, turlipsixologikusullarniqo‘llashni, shuorqaliularningtafakkuriniboyitib, bilimlarinichuqurlashtiraborishniilgarisurganbuyukzotdir. Ya’nio‘qishganisbatanbo‘lganqiziqishniso‘ndirmaslikuchunbolalarningYoshigaxospsixologikxususiyatlaralbattainobatgaolinishikerakliginie’tirofetadi.

Beruniyningtafakkuroperatsiyalari - analiz, taqqoslash, umumlashtirishkabilarnishakllantirishorqalio‘qishgaqiziqishuyg‘otishhaqidagifikrlaritohozirgikungachao‘zahamiyatiniyo‘qotganiyo‘q.

SharqningboshqabiryirikolimiBurhoniddinZarnujiyo‘zining “O‘quvchigata’limyo‘lidaqo‘llanma” kitobida: “O‘qibo‘rganishuchunengyaxshivaqtYoshlikdavri, ertatongvaqoshqorayganpayt. Bilimoluvchianashuvaqtnisamaralitashkiletishgaodatlansin, bordi-yu, ungabirfanzerikarlibo‘lsa, boshqasibilanmashg‘ulbo‘lsin”, - deyata’limberadi. "Ta’limul – mutaallim" nomlikitobidabo‘lsata’limninguzviylikprinsipinie’tirofetadi .

XI asrdayashabijodetganMahmudQoshg‘ariyhamo‘zining “Devonulug‘atitturk” asaridabilimolishgada’vatetgan. Asardagi: “Eyo‘g‘lim, mendano‘git, nasihatol, odoblivatarbiyalibo‘lishgatirish, tokielichidazo‘rolimbo‘libtanilvaularorasidaodobvailmtarqat” yoki “Ilm, hikmato‘rgan, o‘rganishdahavoyilikvatakabburlikqilma, hechnarsao‘rganmasdan, o‘zinibilimdonko‘rsatibmaqtangankishiimtihonvaqtidauyaladi, achinadi” kabifikrlaribuningyorqinmisolidir.

O‘rtaOsiyoningyanabirbuyukmutafakkiriYUsufXosHojibhamo‘zijodidabilimniyuksakbaholaydi. Allomabilimniboylik, kiyim, emishkabinarsa-hodisalargaqiyoslaydi. Bilimvabilimdonliknihisetaolmoq, unitushunmoqdarkorligi, bilimdonbo‘lishningtarbiyabilanchambarchasbog‘liqligi, bolaqanchalikertatarbiyaqilinsa, bilimolishgaishtiyoqiortishihaqidayozadi.

O‘quvchiningpsixologikxususiyatlarivashaxsiyfazilatlarigaoidmulohazalarqomusiyolimUmarXayyomasarlaridachuquryoritibberilgan. UmarXayyomningfikricha, o‘quvchilaro‘qituvchidanolganbilimlaribilancheklanibqolmasdan, hayotdabo‘layotganvoqea-hodisalarnio‘rganishvakuzatish, amaliyotdavomidabilim, malakahamdako‘nikmalariniharxilusullardako‘pmartalabtakrorlabborishjarayonidaegallaydilar, ya’niolimta’limdagipredmetbilanhayotuzviyaloqadorligiprinsipiniilgarisuradi. Uningfikricha, bilimolishni, ta’limniamaliyotbilanuzviyravishdabog‘laganholdao‘quvchilardamustaqiltafakkurnishakllantiribborishzarur. Buninguchunu “Senosonginao‘ylayapsan”, “Ko‘po‘ylab, maqsadgaerishishmumkin”, “Birozo‘ylagandankeyin, tushunibolasan” kabiso‘zlarniishlatib, o‘quvchilarnimulohazaqilishgaundab, sekin-astalikbilano‘qishgabo‘lganishtiyoqlarinioshirishgaharakatqiladi.

InsonhayotidailmvaamaliyotningbirligihaqidaAbuHamid Fazzoliyhamfikrbildirganedi. Darhaqiqat, insonolgannazariybilimlariniamaliyotdaqo‘llayborishikerakdebo‘ylaymiz, chunkibilimvailmginaemas, balkifanvatajribayutuqlariniamaldaqo‘llaybilishhaminsoniyhislatlardanbiridir.

BuyukmutafakkirvaallomaAlisherNavoiyinsontafakkuri, aqli-farosatihamdailminiyuksakqadrlagan. U: “Bilimvadonishmandlikinsonningbezagidir”,- debyozadi. AlisherNavoiybolalargakichikyoshligidanoqbilim, ma’lumotvatarbiyaberishkerakliginiaytib, ibnSinokabi, 6 yoshdanmuallimqo‘ligatopshirishkerakliginita’kidlaydi.

Iste’dodlishoirvatarjimon, tarixchiMuhammadRizoOgahiyasarlaridainsonbekamuko‘stkamolgaetishishiuchunyoshlikdanilmvakasb-hunaregallashishartekanliginiaytibo‘tadi. Uning fikricha, ilm-ma’rifat insonning ma’naviy kamolotida va jamiyat taraqqiyotida kuchli vositadir. Ilm inson aqlini boyitadi. Ogahiy ilmni ko‘proq xalq o‘yinlari orqali etkazib berish uchun harakat qiladi, chunki bu narsa ijobiy o‘quv motivini shakllantirishga xizmat qiladi. Xalq o‘yinlari, aslida psixologiko‘yinlar hisoblanadi. Bu vaqtda bola ham ta’lim oladi, ham shakllanadi.

XX asr boshlarida O‘zbekistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida pedagogik fikrlar rivojida etakchi rol o‘ynagan olimlardan biri Abdulla Avloniydir. Abdulla Avloniyning fikriga ko‘ra, ilm insonlarning madori, hayoti, rahbari, ne’matidir. Ilm o‘rganmoq, olim bo‘lmoq uchun maktabga kirmoq, muallimdan ta’lim olmoq lozimliginiuqayta-qaytata’kidlaydi.

Ma’rifatparvar alloma Avloniy inson ma’naviy kamolotining yo‘llari ustida to‘xtalibo‘tadi. Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidir. Ilm inson uchun g‘oyat muqaddas bir fazilatdir. Zeroki, ilm bizga o‘z ahvolimizni, harakatimizni oyna kabi ko‘rsatur, zehnimizni, fikrimizni qilich kabi o‘tkir qilur, ilmsiz odam mevasiz daraxt kabidir, deb ta’kidlab o‘tadi.

U ilmning nazariy ahamiyatini ko‘rsatibgina qolmasdan, balki uning amaliy faoliyat uchun hayotiy zaruriyat ekanligini ham ta’kidlab o‘tadi. Ilmbiznijaholatqorong‘usidanqutqarishi, madaniyat, ma’rifatdunyosigachiqarishi, yomonfe’llardan, buzuqishlardanqaytarishi, yaxshixulq, odobsohibiqilishinita’kidlaydiSHubilanbirga, ubugunhayotimiz, salomatligimiz, saodatimiz, rohatimiz, g‘ayratimiz, dunyovaoxiratimizilmgabog‘liqliginiqayta-qaytatakrorlaydi.

Ilmkishizehnini, fikriniqilichkabio‘tkirqiladi. Ilmsiz inson mevasiz daraxtga o‘xshaydi. Ilm daraxt mevalaridek har shaxsga ozuqa berib, madaniyat, ma’naviyat, ma’rifat dunyosiga olib kiradi. YOmon odamlardan, buzuq ishlardan qaytaradi. Yaxshi xulqli va odobli bo‘lishga xizmat qiladi. Natijada, ilm kishilari har erda aziz va hurmatli bo‘ladilar. Kishi hayotini haqiqiyva to‘g‘ri yo‘lga soladigan vosita - bu ilmdir. Shuning uchun ham ilm orqali oliy fazilatlarga ega bo‘lgan, ulug‘likka va orzu-istaklariga erishgan buyuk kishilar xalq orasidayuksak qadrlanadilar.

Ilm kasb va fazilatlarning eng afzalidir. Ilm orqaliinson yaxshi-yomonni tanishi, halol-haromning farqiga borishi, do‘stlik va qarindosh-urug‘ning fazilatlarini anglashi, o‘z haq-huquqlarini bilishi mumkin.

Kishilarning bilimi, ilmi, amaliy malakalari rivojisiz jamiyat taraqqiyotini tasavvur etib bo‘lmaydi. Muayyan ma’naviy ehtiyojlarga, yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo‘lmagan kishilarda ilm-fanni o‘rganishga, halol mehnat qilib, kasb-hunar egallashga, malaka oshirishga ishtiyoq ham bo‘lmaydi. SHu sababli jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida avval Yoshlarni tarbiyalab, keyin ularga ta’lim berganlar.

Haqiqatdan ham, bilimga, ilmga ehtiyoj anglangan motivlar tizimidir. Biror muammoni hal etish imkoniyatlarini inson o‘z aql-zakovati, bilimi, kuchi va irodasi bilan aniqlaydi. Bilim mazmun jihatidan kengroq bo‘lib, insonning hayot tajribasi orqali orttirgan barcha tushunchalar, fikrlar, amaliy malakalarni o‘z ichiga oladi. Ilm bilimning cho‘qqisidir. Bilimlar tabiat, jamiyat, inson ruhiyati qonunlarini chuqur o‘rganish natijasidagina ilmga aylanadi.

Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, Sharq mutafakkirlari o‘quv motivlarini ehtiyojlar nuqtai nazaridan tahlil qilishga harakat qilganlar. Mazkur ehtiyojlarni hosil qilishga, oshirishga, asosan o‘qituvchilar tomonidan ta’lim jarayonining psixologikxususiyatlarinie’tiborgaolish, ya’ni o‘qish jarayonida bolalarning fiziologik va psixologik xususiyatlarini inobatga olish, ularga imkon qadar individual yondashish orqali erishishmumkinligini e’tirof etishgan.SHubilanbirga, SHarqmutafakkirlariningbuyukxazinasi, bolalargata’lim, tarbiyaberishdagiilg‘orfikrlarihozirgikungachao‘zahamiyatiniyo‘qotganiyo‘q.