Umumiy psixologiya

AbuNasrForobiyesako‘plabasarlaridabilishmasalasigakattae’tiborberadi. Ubilishdaikkibosqichni - hissiyvaaqliybilishnifarqlaydihamdabilishdainsonaqliningroligaahamiyatberadi. Forobiyinsonlarniilmlibo‘lishgachaqirib, o‘quvchiningijtimoiyhayotdatutgano‘rnivauningo‘zigaxosxususiyatlarito‘g‘risidaibratlig‘oyalarniilgarisurgan. Uo‘quvchigata’limberish, uniilmliqilishuchuno‘qituvchitinmasdanmashaqqatlimehnatqilsaginao‘quvchio‘qishga, ta’limolishga, bilimlibo‘lishgaintilishimumkinliginita’kidlaydi. O‘qituvchio‘quvchigabilimberamandesa, o‘quvchioldidahaqiqatgo‘ybo‘lishikerak, o‘zifahm-farosatlibo‘lib, or-nomusiniqadrlashilozim, shogirdlariganisbatanadolatlibo‘lishi, ko‘zlaganmaqsadigaerishishidaqat’iylikko‘rsatabilishivao‘rnakbo‘lmog‘ijoiz, deyata’kidlaydimutafakkir. Forobiytushunishni, bilimningmohiyatiniuqib, anglabolishniquruqyodlashdanustunqo‘yadi, o‘quvchigaumumiyqonun-qoidalarnio‘zlashtirishnitavsiyaetadi, chunkiqonun - qoidalarnianglash, uninge’tirofigako‘ra, judakattaahamiyatgaega. Allomaningmulohazasigabinoan, harqandayo‘quvchio‘zxatti-harakatidanxabardorbo‘lmog‘i, ya’nio‘zinianglagani, zamonaviypsixologiyafaniterminologiyasigako‘ra, o‘zinirefleksiyaqilishko‘nikmalarigaegabo‘lishivashusa’y-harakatlaritufaylibaxtgaerishaoluvchiinsonliginianglamog‘ilozimdir. Forobiyo‘quvchiningshaxsigaxosqatorfazilatlargaholisonasharhberganolimdir.

Qomusiy olim Abu Ali ibn Sinoning fikricha, inson tafakkuri, aqlining kuchi bir necha bosqichdan iborat. Aqliy kuchlar dastlab mutlaq tinch, sokin holatda bo‘ladi. Bolalardagi yozishni, o‘qishni o‘rganishdagi potensial kuchlar shunga misol bo‘la oladi. Abu Ali ibn Sino bu kuchlarni moddiy kuchlar deb nomlagan, ya’ni mazkur kuchlarni tashqi motivlar deb tushunsa bo‘ladi. Sekin-astalik bilan bu kuchlar harakatga aylanadi, bular mehnat quroli samarasidir, ya’ni mehnat quroli orqali harakatga keladi va namoyon bo‘ladi. Bu holatni bola yozishni xohlab turibdi-yu, ammo yozish quroli bo‘lgan qalamning yo‘qligi bilan izohlash mumkin. Bu ikki kuchni Ibn Sino ro‘yobga chiqishi mumkin bo‘lgan kuch deb atagan. Nihoyat, uchinchi kuch esa irodaning etishmasligi bilan tushuntirib beriladi. YA’ni shunday holatning kuchi bor, ammo uni ishlatishga, ruyobga chiqarishga bolada iroda etishmaydi. Alloma nazarida, shu kabi uch holat bilan aql, bilim olish izohlanadi. “Tayr” asarida esa insonlarni do‘stlikka, bilim o‘rganishga chaqiradi .

IbnSino "XayyibnYaqzon" qissasidainsonfe’l-atvorini, ruhiyatinitushunishuchunmantiqilminio‘rganishgachorlaydi. Bufaninsontafakkurdoirasiningkengayishigakattayordamberadi. Insonlarningfe’l-atvorinibilishuchuno‘qish, o‘tkirbo‘lishuchunfarosatilmidanxabardorbo‘lishkerak. Darhaqiqat, ilmo‘rganishgaForobiymusiqiy, falsafiyilmbilanda’vatetganbo‘lsa, ibnSinomantiqilmiorqalida’vatetgan.

AbuAliibnSinobolalarningo‘qish, ta’limolishlarigamas’uliyatbilanqarashtarafdorlaridanbo‘lgan. Ubola 6 Yoshgaetgachmuallimgabilimolishuchuntopshirilishiniaytibo‘tadi. Hozirdahambolalarning 6, 7 yoshdanboshlang‘ichsinflargaqabulqilinishiibnSinoningo‘shadavrdagig‘oyalariningnaqadarahamiyatliekanligidandalolatberadi, zotanushbuholbolaningo‘qishgabo‘lganmuhabbatinikuchaytirishimumkin. Uningfikricha, bolagata’limasta-sekinlikbilanberilishijoiz. Unibirdanigakitobgabog‘labqo‘ymasliklozim, deydialloma. IbnSinokishilarningyashashgaqobilbo‘lishivabekorgajabrko‘rmasligiuchunulargaehtiyotbo‘libta’limberishkerakliginiuqtiradi. Ya’niularningo‘qishgabo‘lganijobiymotivlariniso‘ndirmaslikkaundaydi .

O‘quvchilarningo‘qishfaoliyatigaoidfikrlarqomusiyolimAbuRayhonBeruniyasarlaridahamo‘zaksinitopgan. Uningfikrigako‘ra, bilimolishuchuno‘quvchilardaavvalointilishvaqiziqishbo‘lishikerak. Darhaqiqat, nimanidiro‘rganish, tadqiqqilishuchuninsondaintilish, harakatvaqiziqishbo‘lmasa, uhechnarsagaerishaolmaydi. Ilmolishningmuhimyo‘llaridanbiriinsonhammanio‘zigado‘sttutishivaboshqainsonlargahamyaxshilikqilaolishilozim. Olimningmazkurfikrlarinifantilidao‘quvfaoliyatiganisbatanehtiyojtug‘ilsaginao‘quvmotivlarishakllantirilishimumkin, deyatalqinqilsabo‘ladi.

Beruniyilmolishdaaxloqiypoklikniyuqorio‘ringaqo‘yib, ta’limvatarbiyanibirxilizchillikdaolibborganlarkomilinsondarajasigaerishadilar, deydi. Beruniyo‘qitishuchunmuallimo‘zmalakavabilimlarinidoimoorttirib, zamongamoslashibborishilozimliginiuqtiradi. Ukitobo‘qishusullarigaalohidae’tiborqaratadi. Kitoblarnishunchakiemas, fikrlab, kichik-kichikbo‘limlargabo‘libo‘qishvaumumlashtiribborishkerakligihaqidama’lumotlarberadi. Beruniyo‘qitishdafaqatinduktiv (umumiyxulosa) yo‘libilanginaemas, balkideduktiv (juz’iyxulosa) yo‘libilanhamishtutishlozimliginita’kidlaydi, zotanbundayo‘qishdatafakkurkengayib, bilimlarortibboradi.