Umumiy psixologiya

17-MAVZU: PEDAGOGIKQOBILIYATLAR

1. 
   Pedagogikqobiliyatlarpsixologiyasi.
   
2. 
   Pedagogningindividualfaoliyatuslubi.
   
3. 
   Pedagogningo‘zini-o‘ziboshqarishmuammosi.
   

17.1. Pedagogikqobiliyatlarpsixologiyasi
Pedagogikfaoliyatdagimuhimjihatlardanbiribupedagogikqobiliyatdir.

Pedagogikqobiliyat – buqobiliyatturlaridanbiribo‘lib, kishiningpedagogikfaoliyatgayaroqliliginivashufaoliyatbilanmuvaffaqiyatlishug‘ullanaolishinianiqlabberadi.

Uzoqyillarolibborilgantadqiqotlrpedagogikqobiliyatlarmurakkabvako‘pqirralipsixologikbilimlardaniboratliginiko‘rsatibberdi. Anashutadqiqotma’lumotlaridanfoydalanib, pedagogikqobiliyatlartuzilishidamuhimo‘rinegallaydiganqatorkomponentlarniajratibko‘rsatishmumkin:

1. Didaktikqobiliyatlar.Bubolagao‘quvmaterialinianiqvaravshantushuntirib, osonqilibetkazibberish, bolalardafangaqiziqishuyg‘otib, ulardamustaqilfaolfikrlashniuyg‘otaoladiganqobiliyatdir.

Didaktikqobiliyatgaegabo‘lgano‘qituvchizarurattug‘ilgandaqiyino‘quvmaterialiniosonroq, murakkabrog‘inisoddaroq, tushunishqiyinbo‘lganinitushunarliroqqilib, o‘quvchilargamoslashtiribberaoladi.

AnashundaypedagogikqobiliyatnianiqlashuchunpsixologN.Gonobolinjudaqulaytesttavsiyaetadi. Butestgako‘rabilishxarakteridagimatndao‘qituvchiningfikribo‘yichaayrimsinfo‘quvchilariuchunqiyindebhisoblanganqismlarnialohidako‘rsatib, nimauchunbuqismlarningqiyinliginitushuntiribberish, shundanso‘ngesamatnnio‘quvchilargaengilvaularningo‘zlashtirishlariuchunqulayqilibqaytatuzishtavsiyaetiladi.

Qobiliyatlio‘qituvchishubilanbirqatordamaterialnio‘zlashtirish, o‘quvchilarnidiqqate’tiborinijalbqilishnihamnazardatutadi. Bundayo‘qituvchizarursharoityaratilmagunchadarsniboshlamaydi. Haddantashqarishiddatbilanboshlangandarso‘quvchilardahimoyaqiluvchitormozlanishnivujudgakeltirib, miyafaoliyatinitormozlaydivao‘qituvchiningso‘zlarietarlichaidrokqilinmaydi.

2. Akademikqobiliyatlar – matematika, fizika, biologiya, onatili, adabiyot, tarixvaboshqashukabifanlarsohasigaxosqobiliyatlardir.

Qobiliyatlio‘qituvchio‘zfaninifaqatfandoirasidaginaemas, balkiatroflichakeng, chuqurbilib, busohadaerishilganyutuqlarvakashfiyotlarnidoimiyravishdakuzataborib, o‘quvmaterialinimutlaqoegallab, ungakattaqiziqishbilanqaraydihamdaozginabo‘lsa-datadqiqotishlariniolibboradi. Ko‘pchiliktajribalipedagoglarningaytishlaricha, o‘qituvchio‘zfanibo‘yichabundayyuksakbilimsaviyasigaerishish, boshqalarniqoyilqilibhayratdaqoldirish, o‘quvchilardakattaqiziqishuyg‘otaolishuchunuyuksakmadaniyatli, hartomonlamamazmunlikengdunyoqarashliodambo‘lmog‘ilozim.

3. Perseptivqobiliyatlar – bupsixologikkuzatuvchanlik, o‘quvchishaxsiningindividualpsixologikxususiyatlariniinobatgaolganholdayondoshish, o‘quvchiningvaqtinchalikpsixikholatlaribilanbog‘liqnoziktomonlarinitushunabilishdaniboratqobiliyatdir.

4. Nutqqobiliyati – kishiningo‘ztuyg‘u-hislarininutqyordamida, shubilanbirgamimikavapantomimikayordamidaaniqvaravshanqilibifodalabberishqobiliyatidir. Buo‘qituvchilikkasbidagimuhimhislatlardanbirihisoblanadi. CHunkio‘qituvchidano‘quvchilargauzatiladiganaxborotasosanikkinchisignaltizimi – nutqorqaliberiladi. Bundamazmunjihatidanuningichkivatashqixususiyatlarinazardatutiladi. O‘qituvchinutqi, uningtalaffuzianiq-ravshan, oddiyvao‘quvchilaruchuntushunarlibo‘lishikerak. Beriladiganaxborotlarshundaytuzilishikerakki, bundao‘quvchilarningdiqqat-e’tiboriyuqoridarajadafaollashtirilishilozim. Qobiliyatlio‘qituvchiningnutqijonli, obrazli, aniq-ravshan, intonatsiyalivaifodali, emotsiyagaboybo‘lib, bundastilistikvagrammatikxatolarmutlaqobo‘lmasligilozim. Birxilohangdaginutqo‘quvchilarnijudateztoliqtiradi. SHubilanbirgabundaynutqI.P. Pavlovningfiziologikta’limotigako‘ra, doimiyta’siretuvchiqo‘zg‘atuvchigaaylanib, boshmiyakattayarimsharlarpo‘stlog‘idatormozlanishjarayoniniyuzagakeltiradivao‘quvchidadiqqattarqalishigasababbo‘ladi. Nutqtezligiko‘pjihatdano‘qituvchiningindividualpsixologikxususiyatlarigabog‘liq .

SHoshqaloqnutqbilimo‘zlashtirishgahalaqitberib, bolalarniteztoliqtiradivamuhofazaqiluvchitormozlanishniyuzagakeltiradi. O‘tasekinnutqlanjlikvazerikishgasababbo‘ladi. Nutqningbalandligi - qattiqgapirishhamxuddishusingarihollargaolibkeladi. Haddantashqariqattiq, keskin, baqiribgapirisho‘quvchilarningasabigategib, ularniteztoliqtiradi.

5. Tashkilotchilikqobiliyati -bubirinchidan, o‘quvchilarjamoasiniuyushtirabilish, bundajamoanijipslashtiraolishvaikkinchidan, o‘ziningshaxsiyishinito‘g‘ritashkilqilaolishqobiliyatidir.

O‘qituvchiningo‘zishinitashkilqilabilishideganda, uningo‘zishinito‘g‘rirejalashtirib, uninazoratqilaolishinazardatutiladi. Tajribalio‘qituvchilardavaqttanisbatano‘zigaxossezuvchanlik - ishnivaqtbo‘yichato‘g‘ritaqsimlab, mo‘ljallanganvaqtdanto‘g‘rifoydalanaolishko‘nikmasipaydobo‘ladi. Darsdavomida, albatta, ko‘phollardavaqtnibehudayo‘qotishhammumkin. Lekinbuyo‘qolgandarsrejasinituzatishzaruriyatituzilganhollardabo‘lishimumkin. Tajribalio‘qituvchilarvaqtnisezabilishnio‘rganishuchundarsrejasiniyokimatndavaqtninazoratqilishuchunbelgilarolibborishnitavsiyaetadilar. Jumladan: darsning 10, 20, 30 vaboshqadaqiqalaridavomidamabodo, ko‘zdatutilmaganvaqtortibqolgantaqdirdafoydalanishuchunqandayqo‘shimchamateriallarntayyorlashyokivaqtetmayqolgantaqdirdaqandaymaterialnikeyingidarsgaqoldirishmumkinligihaqidamaslahatberadilar.

6. Avtoritarqobiliyati - buo‘quvchilargabevositaemotsional - irodaviyta’siretib, ulardaobro‘orttirabilishdaniboratqobiliyatdir.

Avtoritarqobiliyato‘qituvchiningrostgo‘yligi, irodaviyuddaburonligi, o‘zinitutabilishi, farosatliligi, talabchanligikabiirodaviyhislatlarihamdaqatorshaxsiyhislatlarga, shubilanbirgao‘quvchilarnita’lim-tarbiyasidajavobgarliknihisetish, uninge’tiqodi, o‘quvchilargama’naviyvama’rifiye’tiqodnisingdiraolganligigaishonchikabihislatlargahambog‘liqdir.

7. Kommunikativqobiliyati - bubolalarbilanmuloqotdabo‘lishga, o‘quvchilargayondashishuchunto‘g‘riyo‘ltopabilishga, ularbilanpedagogiknuqtai-nazardanmaqsadgamuvofiqo‘zaroaloqabog‘lashgapedagogiktaktningmavjudligigaqaratilganqobiliyatdir.

Pedagogiktaktpsixologiyasinio‘rganishdapsixologI.V.Straxovbenihoyatkattahissaqo‘shgan. Uningfikricha, bundamuhimi -o‘quvchilargata’siretishningengqulayusullarinitopabilish, tarbiyaviyta’sirniqo‘llashdamaqsadgamuvofiqpedagogikchoralargae’tiborberish, aniqpedagogikvazifalarnihisobgaolish, o‘quvchishaxsiningpsixologikxususiyatlarivauningimkoniyatlarihamdamazkurpedagogikholatlarinihisobgaolishzarurdir.

Pedagogiktaktningyaqqolifodalaridanbiri - harqandaypedagogikta’sirganisbatanqo‘llaniladiganchora-tadbirlarni(rag‘batlantirshp, jazolash, pand-nasihat) hisetabilishdaniboratdir. Farosatlio‘qituvchibolalargae’tiborberib, ziyraklikbilanqaraydi, ularningindividualpsixologikxususiyatlaribilanhisoblashadi.

Pedagogiktaktningyo‘qligiko‘pinchaog‘iroqibatlargaolibkeladi. O‘qituvchiningpedagogiktaktimasalasimunosabatibilanshunihamaytishjoizki, qachono‘quvchilaro‘qituvchiningijobiyhislatlarito‘g‘risidagapirarekanlar, ularhamishao‘qituvchiningadolatliligikabihislatlarinibirinchio‘ringaqo‘yadilar.

8. Pedagogikxayol — bukishiningo‘quvchilarshaxsinitarbiyaviytomondanloyihalashtirishdao‘zish-harakatlariningnatijasinioldindanko‘rabilishdanamoyonbo‘ladiganqobiliyatdir. Buqobiliyato‘qituvchima’lumo‘quvchidankelgusidakimchiqishiniko‘zoldigakeltirishda, tarbiyalanuvchilardauyokibuxildagihislatlarnirivojlanishinioldindanko‘rabilishidanamoyonbo‘ladi. Buqobiliyatpedagogikoptimizm, tarbiyaningkuchiga, o‘quvchilargabo‘lganishonchbilanbog‘liqdir.

9. Diqqatnitaqsimlayolishqobiliyati — buqobiliyatbirvaqtningo‘zidadiqqatnibirqanchafaoliyatgaqarataolishdanamoyonbo‘lib, o‘qituvchiishidag‘oyatmuhimahamiyatgaegadir.

Qobiliyatli, tajribalio‘qituvchio‘ziningdiqqat-e’tiborinio‘quvmaterialiniqandaybayonetilishiga, uningmazmuniga, o‘zfikrlariniatroflichaqilibqandayochibberishgayokio‘quvchifikrigabarallaqaratadivashubilanbirgabirvaqtningo‘zidabarchao‘quvchilarnikuzatib, ularnitoliqqan-toliqmaganligiga, e’tiborliyokie’tiborsizligiga, darsnitushunish-tushunmasligigaahamiyatberib, o‘quvchilarningintizominikuzatadihamdaoqibatnatijadao‘ziningshaxsiyxulq-atvoriga (yurish-turishiga, o‘zinitutishiga, mimikavapantomimikasiga) e’tiborberadi. Tajribasizo‘qituvchi, ko‘pinchao‘quvmaterialinibayonetishgaberilibketib, o‘quvchilarningnimaqilayotganliklarinisezmayqoladivanazoratdanchiqaribqo‘yadi, agar, bordiyu, o‘quvchilarnidiqqat-e’tiborbilankuzatishgaharakatkilsa, bundayhollardao‘zbayonotiningizchilliginiyo‘qotibqo‘yadi.

YUqoridako‘rsatibo‘tilganqobiliyatlardantashkari,o‘qituvchiinsonshaxsiningmaqsadsariintilishi, uddaburonlik, mehnatsevarlik, kamtarlikkabiqatorijobiyhislatlarigaegabo‘lishilozim.

Uo‘quvchilarnitarbiyalarekan, o‘ziningxulq-atvori, yurish-turishi, xullas, butuno‘qituvchilikshaxsibilano‘quvchilargao‘rnakbo‘lishikerak.

O‘kituvchiningo‘ziniqo‘lgaolabilishimuhimahamiyatgaegadir.

Xulosakilib, shuniaytishjoizki, o‘kituvchiningbarchaijobiy, umuminsoniyaxlokme’yorlarigamoskeluvchihislatlarikattaahamiyatgaega. Agarbizquyidagihislatlariniolibkaraydiganbo‘lsak, bularningbarchasihamo‘tamuhimomillardir. Jumladan, o‘kituvchiningtashkikiyofasiuningobro‘sishakllanishigata’siretadi. O‘kituvchiningozodaligi, ixchamligi, uningpoqizaligi, saranjom – sarishtaligi, o‘zinichiroylitutishikaddi-komativayurish-turishlario‘quvchilardajudayaxshitaassurotkoldiradi.