Umumiy psixologiya

15.7.Shaxsningo‘z-o‘zinitarbiyalashmuammosi

O‘smirlikdavribilanbog‘liqbo‘lgan, yorqin, jihatlardanbiri - buo‘z-o‘zinitarbiyalashgabo‘lgankuchliintilishdir.O‘z-o‘zinitarbiyalashningfaolkechishiaynanshuYoshdanboshlanib, odatdauyokibushakldainsonningbutunumribo‘yidavometadi. O‘smirlikdavridao‘z-o‘zinitarbiyalashhaqidagapketganda, shuninazardatutishlozimki, bola 12-13 yoshgaetgandanso‘ngbirinchimarotabao‘ziningaqliyshaxsiyqobiliyatlariningimkoniyatihaqidao‘ylabqoladivabularnirivojlantirishuchunongliravishdamaqsadsariintiladi.

O‘z-o‘zinitarbiyalashma’lumbiraniqrivojlanishyo‘linibosibo‘tadi. AgaruniasosiyYoshpog‘onalaribo‘yichaqamraboladiganbo‘lsak, insonontogenezidagirivojlanishquyidagichanamoyonbo‘ladi:

Birinchibosqich- o‘z-o‘zinijismoniyvairodaviytarbiyalashdir. Buo‘smirlikdavrigato‘g‘rikeladi. Insonningbudavrgaxosbo‘lganmaqsadiirodavajismoniyimkoniyatlarnirivojlantirishbo‘lib, jasurlik, chidamlilik, o‘z-o‘ziniboshqaraolish, matonat, o‘z-o‘zigaishonchkabiirodaviysifatlarnimaxsusvositavamashqlarorqalitarbiyalashdaniboratdir.Buholatjismoniyrivojlanishgahamta’luqlibo‘lib, shusababliko‘pginabolalarbuYoshdajismoniytarbiyavasportbilanshug‘ullanishniboshlaydi.

Ikkinchibosqich- o‘zinixulqiy-axloqiyrivojlantirishbo‘lib, ilko‘spirinlikdavrigato‘g‘rikeladi. Budavrdao‘z-o‘zinitarbiyalashningko‘proquchraydiganmaqsadlari - ruhiy, ma’naviyrivojlanish , shaxsningto‘g‘rilik, yaxshilik, saxiylik, do‘stgasodiqlik, sadoqat, muruvvatkabioliyjanobsifatlarnio‘zidamujassamlashgaintilishikuzatiladi.

Uchinchipog‘onakasbiyo‘z-o‘zinitarbiyalasho‘spirinlikdavrigato‘g‘rikeladi. Insonhayotiningbudavriniishgabo‘lganishtiyoqnio‘stirishdebqarashmumkin, undakishiningkasbiyzarurbo‘lgankomplekssifatlarnirivojlantirish, qobiliyat, malaka, ko‘nikma, tanlagankasbibo‘yichamahoratbilanishlashuchunzarurbo‘lganhislatlarishakllanadi. O‘z-o‘zinikasbiyrivojlantirishmaqsadibudavrdaboshlanib, ko‘pginakishilardamustahkamlanibboradivauninghayotidavomidaasosiymaqsadlardanbiribo‘libqoladi.

To‘rtinchibosqich - ijtimoiy-dunyoviyqarashlardao‘z-o‘zinitarbiyalashdir. Buinsonhayotining 40-45 Yoshidankeyingidavrihisoblanadi. Buerdao‘z-o‘zinirivojlantirishvazifasiijtimoiyholat, dunyoqarash, hayotgama’lumnazarbilanqarashhisoblanadi.

Ba’zihollardabeshinchipog‘onahamuchrabturadi, bundao‘z-o‘ziniaktuallashtirishmasalasiqo‘yiladivahaletiladi.

Beshbosqichdanikkitasiinsonnio‘z-o‘zinitarbiyalashdagirivojlanishio‘smirlikvaYoshlikningilkdavrigato‘g‘rikeladi. Budavrlardao‘z-o‘zinitarbiyalashinsonxarakterinibelgilabberadi.

O‘smirvao‘spirinlargaularningjismoniy, ruhiyvaaxloqiyo‘z-o‘zinitarbiyalashidaqandayko‘maklashishmumkin? Busavolgaquyidagichajavobbersabo‘ladi: Birinchidan, o‘z-o‘zinitarbiyalashningbirinchibelgilaripaydobo‘lishibilanularningintilishlarinifaolqo‘llab-quvvatlashvarag‘batlantirishlozim. Jismoniytarbiyavasportbilanshug‘ullanish, albatta, o‘smirgajismoniyo‘z-o‘zinitarbiyalashdakattayordamberadi. Bolalaruchunayniqsa, sportningo‘yintariqasidao‘tkaziladiganturlarifoydali, Shuningdek, engilatletika, suzish, kompleksjismoniytarbiyamashqlariorganizmnihartaraflamavabarkamolrivojlanshigayordamberadi. Bundaymashqlarjarayonidashaxsningirodakuchihamtarbiyalanadi.

Jismoniytarbiyavasportbilanmuntazamshug‘ullanaborish, albattashusohadayuqoricho‘qqinizabtetishnimaqsadqilibolishdeganiemas. Asosiysiularbolagaquvonchkeltirishi, sog‘lig‘inimustahkamlashigayordamberishidir. Ayniqsa, bujismonannimjonbolalaruchunfoydalibo‘lib, bundayo‘smirlarbilanota-onalar, o‘qituvchilaryokibirorkattaodamshug‘ullansasamaraliroqbo‘ladi. Bunarsalaralbattakelgusidamalakalimutaxassis – trenerrahbarligiostidasportbilanshug‘ullanishimkoniyatiniyo‘qqachiqarmaydi, uholatdatarbiyavazifasio‘zgachatusoladi, oddiyjismoniyyokiirodaviyo‘z-o‘zinitarbiyalash, rivojlantirishdanfarqqilib, uningchegaradoirasidanoshadi.

SHaxskamoltopishidao‘smirlarningjismoniytarbiyavasportbilanshug‘ullanishiyaxshimaktabrolinio‘taydi. Holbukibuvositayagonaemas, uhardoimhamhartomonlamairodakuchinio‘stirishnita’minlabberaolmaydi. Jismoniytarbiyanatijasidaolinganma’lumirodakuchiintellektualvaboshqaturdagifaoliyatlardahardoimhamo‘zininamoyonqilaolmaydi. Ayniqsa, hayotningaxloqiytomonlaridaavtomatiktarzdairodaniko‘rsataolmaydi. Bundaquyidagiqoidaamalqiladi: shaxsirodakuchinibirinchinavbatdaularto‘g‘ridan-to‘g‘rimuloqotqiladiganvaamaliyotdako‘rinadiganfaoliyatlardachiniqtiribborishizarur.

Manfaatdor, ezguniyatlivaaql-idroklikattalarningo‘smirlardagio‘z-o‘zinitarbiyalashdaishtirokiodatdaulargao‘zkuchigaishonishga, shuYoshdagio‘smirlarxarakterigaxosbo‘lgankomplekslarvakrizisholatlarinibartarafetishgakattayordamberadi. O‘smirlarvao‘spirinlarningo‘z-o‘zinitarbiyalashdakattalarninamunako‘rsatishikattarolo‘ynaydi. Buyoshdagiinsonlarko‘pinchakattalargataqlidqiladi, kattalarning, o‘zidanyuqoriyoshdagibolalarningvaobro‘liodamlariningyaxshisifatlarinio‘zidajamqilishgaintiladi.

Yuqorisinfo‘quvchilarixulq-atvoriyo‘z-o‘zinirivojlantirishmuammlaribalanto‘qnashganda , o‘z-o‘zinitarbiyalashbilanbog‘liqmurakkabpsixologik-pedagogikvaziyatvujudgakeladi. Bujarayondaularko‘pdan-ko‘pmuammolarvaziddiyatlarbilanto‘qnashishlarigato‘g‘rikeladi. BulardanbiribuYoshdagibolalarningromantikagavasarguzashtlargaintilishidir. Hozirgizamonsharoitidabundayintilishko‘pinchahayotningiqtisodiyomillarisabablipaydobo‘lganpragmatikyo‘nalishbilanto‘qnashkeladi.

Agarromantikidealshaxsdanzohidlikvakamtarliknitalabqilsa, pragmatikdunyoqarash, aksincha, moddiyto‘kin-sochinlikkavamol-dunyogaintilishgaolibkeladi. Romantikyo‘nalganlikyolg‘izlikkaintilishniqaydetsa, pragmatikyo‘nalganlikfaolmuloqotninazardatutadi. Birinchisigataqdirgatanberish, bo‘ysunishxosbo‘lsa, ikkinchisigakurashishxosdir. Romantikdunyoqarashrealhayotdasofaxloqiyxulqiytomondanduchkelishimumkinbo‘lganziddiyatlarnidavomettirishimumkin. O‘z-o‘zinitarbiyalashdao‘spirinlaruchunasosiyqiyinchilikbuikkalayo‘nalishningbiridanvozkechibikkinchisinitanlash. Ammobuikkisinibirlashtirishmumkinmi, agarmumkinbo‘lsa, qandayqilib?

O‘spirinlikdavridagibolalarbilantarbiyachiningbirinchigaldagivazifasishundaniboratki, ulargahaqiqiyhayotdaromantikvapragmatikyo‘nalishlarvaboyliklaro‘zarouyg‘unlikdakechishini, biriningfoydasiuchunboshqasidanbutkulvozkechishishartemasligini, romantikavapragmatikaniyuqoriruhiyvaiqtisodiyinsoniyboyliklarsifatidabirlashtirish, uyg‘unlashtirishmumkinliginitushuntirishilozim. Masalan, etarlidarajadapragmatik, kirishuvchan, ishbilarmonvahisob-kitobliinsonbo‘lishbilanbirgaxulq-atvorbobidato‘g‘ri, yaxshilikqiluvchi, insonlarga, shubilanbirgao‘zraqobatdoshlarigahamhamdardbo‘lishimumkin. Biznestarixiko‘rsatishicha, bundaysifatlarhaqiqatdanhamengyaxshiishbilarmonlargaxosdir.

Hozirgizamono‘spirinlarinibundaytarbiyalashuchunromantik, qahramonlik, sarguzashtsingariyo‘nalishdagiadabiyotlarbilanbirqatordaishbilarmonlikhaqidagiadabiyotlar, ayniqsa, busohadataniqlibuyukinsonlarhayotiyoritilganasarlarbilantanishtirishlozim. Pragmatiktomongayo‘nalgano‘spirinlarganamunalixulqiyvaromantiktomonlariyoritilganvaaksincha, romantiklarfoydaliishbilarmonliktaraflariaksetganadabiyotlarbilanko‘proqtanishishlarilozim.

Xulq-atvorvaodatnishakllantirish - ma’lumki, odamonginingyuksakbelgilaridanbiri - uningo‘zinianglashidir. Odamningo‘zinianglashio‘znavbatidashaxsningmuhimbelgisihisoblanadi. Odamo‘ztevarak-atrofidagiolamnibiluvchivashuolamgata’siretuvchisub’ektdir. Odamningidroketadigan, tasavvurqiladigannarsalariuninguchunob’ektdir. Anashunuqtai-nazardanolganda, odamningo‘zinianglashisub’ektivravishdao‘zini “men” debhisqilishidaifodalanadi.

Odamijtimoiyzotbo‘lganligidanungao‘zliginianglashqobiliyatixosdir. Faqatijtimoiyhayotda, o‘zgakishilarbilanqiladiganharturlimunosabatlardaodamningo‘zinianglashi, o‘zini «men» debbilishivujudgakeladivatarakqiyetadi. Odamo‘zinialohidashaxssifatidakimdebbilishi, o‘ziningo‘tmishivakelajaginianglashi, o‘zhuquqvaburchinianglashivanihoyato‘ziningfazilathamdakamchiliklarinianglashio‘zinianglashigakiradi.

Insonningtabiatinio‘zgartiradigan, uningshaxsinitarkibtopishigata’sirqiladigankuchijtimoiyomillaryokiboshqachaqilibaytganda,jamiyatishlabchiqarishkuchlarihamdaishlabchiqarishmunosabatlariningo‘sishivao‘zgarishidir. Bundantashqariyanainsonshaxsiningtarkibtopishigata’sirqiluvchikuchliomil - insonorttirgantajribalariningtarbiyavositasiorqalibolalargaberilishidir. SHundayqilib, insonshaxsijudamurakkabpsixologikkategoriyabo‘lib, ukishiningindividualhayotidavomidama’lumqonkretomillarningta’siriostidasekin-astatarkibtopadi. Ilmiymanbalargaqaragandainsonshaxsiuchtafaktorlarta’siridatarkibtopadi. Ulardanbirinchisi, odamtug‘ilibo‘sadigantashqiijtimoiymuhitningta’siribo‘lsa, ikkinchisi, odamgauzoqmuddatdavomidasistemaliravishdaberiladiganijtimoiyta’lim-tarbiyaningta’siridirvanihoyat, uchinchisiodamganasliyyo‘lbilanberiladiganirsiyomillarningta’siridir.

Insonningpsixiktaraqqiyotidavashaxsiysifatlariningtarkibtopishidatashqi, ijtimoiymuhitvatarbiyaningrolihaletuvchiahamiyatgaegadir. Lekin, insonshaxsiningtarkibtopishi, yuqoridaaytibo‘tganimizdek, faqatshuikkitafaktorgaemas, balkiuchinchibirfaktorgahambog‘liqdir. Bufaktornasliyyo‘lbilanayrimanatomikvabiologikxususiyatlarningta’siridir. Masalan: tanasiningtuzilishi, sochivako‘zlariningrangi, ovozi, gapirishuslublari, ayrimharakatlaritug‘maravishdaberilishimumkin. Lekin, shunihechqachonesdanchiqarmaslikkerakki, odamgahechvaqtuningpsixikxususiyatlari, ya’niuningaqliytomonlaribilanbog‘liqbo‘lgansifatlarinasliyyo‘lbilanberilmaydi. Nihoyat, nodirhollardaayrimqobiliyatlar, masalan, musiqa, matematikaqobiliyatlardanasliyyo‘lbilanberilishimumkin. Bundayimkoniyatlarningamalgaoshirilishi, ya’niro‘yobgachiqishiuchunalbatta, ma’lumsharoitbo‘lishikerak.

Hozirgikundaxalqimizorasidanetishibchiqqaniste’dodliolimlar, muhandis-ixtirochilar, yozuvchivashoirlar, davlatvajamoatarboblari, iste’dodliartistlar, rassomlarvaboshqakishilarimizganasliyyo‘lbilanberilganbarchaimkoniyatlarningro‘yobgachiqishiuchunharqandaysharoitmaydongakelganliginidalilibo‘laoladi.

SHaxsningbarchaxususiyatlari, munosabatlarivaxatti-harakatlarishaxsninghayotifaoliyatidama’lumrolnibajaruvchivaharbirimurakkabqurilmadaniboratbo‘lganhamdashartliravishdato‘rttao‘zaromustahkambog‘langanfunksionalbosqichlargabirlashtiriladi:

SHaxsninganashuijtimoiyahamiyatgaegabo‘lganbarchasifatlariijtimoiytaraqqiyotningyuksakonglifaoliyatchisisifatidagishaxsninghulq-atvorivaxatti-harakatlarinibelgilaydi.Birinchitizimninghosilbo‘lishidaanalizatorlaro‘rtasidagidoimiytabiiyaloqaniaksettiruvchifilogenetikmexanizmlarkattarolo‘ynaydi. Biroq, builgariyuqoridata’kidlabo‘tganimizdekontogenezjarayonidafilogenetikanalizatorlaro‘rtasidagialoqavaqtlialoqalarbilanorganikjihatdanqo‘shilibkeladilar. Bundamazkurtizimningichidaperseptivtizimgao‘tibketadiganyuksakdarajadaintegratsiyalanganma’lumichkisensorkomplekslarnihosilqiladi. Bundaykomplekslarqatoriganutq, eshitish, ko‘rishhamdasensomotorkomplekslarnikiritishmumkin. Manashukomplekslarninghammasiodamninghayot-faoliyatijarayonidao‘zarobir-biribilandoimiyaloqagakirishib, sensor-perseptivuyushishningyagonafunksionaldinamiktiziminiyaratadi. Insonningsensor-perseptivjihatlaridoimotakomillashibboradi.