Umumiy psixologiya

P.YA.Galperinnazariyasibo‘yichabilimlarnio‘zlashtirishjarayonioltibosqichniboshidankechirib, ularga:

1. 
   Motivatsiya.
   
2. 
   Tushuntirish.
   
3. 
   Moddiyformadagixatti-harakatlarnibajarish.
   
4. 
   Balandovozdaxatti-harakatlarvavazifalarnibajarish.
   
5. 
   Bajariladiganxatti-harakatlarniichkirejadaovozchiqarmaybajarish.
   
6. 
   Faoliyatnifikranbajarishkiradi.
   

Ushbunazariyadata’limninguchtaasosiyturlariajratiladi:

- birinchiturda - xatti-harakatlarnio‘zlashtirishxatolarbilankechadi, berilayotganmaterialetarlidarajadaanglanilmaydi, ta’limoluvchita’limningaslmohiyatinitushunibetmaydi;

- ikkinchiturda - materialninisbatandadilvato‘latushunilishivamaterialbilanbog‘liqtushunchalarniajratilishibilanxarakterlanadi;

- uchinchitur - tez, samaradorvabexatoxatti-harakatlar-nio‘zlashtirilishinita’minlabberadi.

2. V.V.Davidovnazariyasi. UshbunazariyakichikmaktabYoshidagio‘quvchilarningilmiytushunchalarnio‘zlashtirishinitashkilqiladi. Bundao‘quvchilartomonidanta’limjarayonidanazariytushunchalartiziminio‘zlashtirilishilozimbo‘lib, buo‘zo‘rnidaxususiydanumumiybilimlargao‘tilishnita’minlaydi.

3.Qatornazariyalarmuammolita’limbilanbog‘liqbo‘lib, L.V.ZankovvaA.M.Matyushkintomonidanolibborilgantadqiqotlarta’limdamuammolidarslarnitashkiletishgaqaratilgandir.

Ta’limningpsiholikasoslarimuammosiko‘pginamasalalarniqamraboladi. Ta’limningmuvaffaqiyatibirqatorpsixologikomillargabog‘liqbo‘ladi. Avvaloo‘quvchiningo‘qishgabo‘lganmunosabatigato‘xtaylik. Bumunosabatdiqqatda, his-tuyg‘ularda, qiziqishlarvairodada, Shuningdek, shaxsningtutganyo‘lidanamoyonbo‘ladi.

Ta’limjarayoniavvaloo‘quvchilardiqqatiniyo‘lgasolishnitalabetadi. Darslardako‘rgazmaliqurollardan, axborottexnologiyalarivositalaridanfoydalanishta’limoluvchidaixtiyorsizdiqqatniyuzagakeltiradi. Ta’limjarayonidata’limberuvchiningvazifasidarsdaishlashholatiniyuzagakeltirishginaemas, balkio‘quvchilarningdarsdao‘tiladiganmaterialiniidroketishgatayyorturishlarinikuzatishhamdir. Darsjarayonidao‘quvchilarningdiqqatio‘zgaribturadi. O‘qitishjarayonidabuqonuniyatlarninazardatutishvao‘quvchilardiqqatinimaterialningasosiyjihatlarigajalbetishhamdaularnitakrorlashkerak.

Ta’limjarayoniningsamaradorligiko‘pjihatdano‘qituvchitomonidanberiladiganko‘rsatmalargahambog‘liq. O‘qituvchiningrolishundaniboratki, uo‘quvchilargategishliustanovkanihosilqilishi, nimanivaqtincha, nimaniumrbodesdaolibkolishikerakligini, nimanibutunlayesdaolibqolmasdan, faqattushunibolishkifoyaqilishini, nimaniso‘zma-so‘zesdaolibqolishni, nimaningma’nosinio‘zso‘zlaribilanaytibberishuchunesdaolibqolishzarurliginiko‘rsatibo‘tishilozim. Kuzatishlarko‘rsatadiki, bundayko‘rsatmalarberilmaganda, o‘quvchilardako‘pinchanoto‘g‘ritasavvurlarvujudgakeladi.

O‘qitishningemotsionalligita’limningmuvaffaqiyatliliginita’minlovchiomillardanbiridir. Ta’limberishjarayoniemotsionaljarayon. Agaro‘quvchilargaberilayotganaxborotulardahechqandayhis-tuyg‘uuyg‘otmasa, unio‘quvchilaryaxshilabesdaolibqolmaydilar. Gapo‘quvchilarningpsixikholatlari, ya’niularningmuayyanbirpaytdagikechinmalarihaqidahamborishikerak, albatta. Ulardagiquvonchli, optimistikkayfiyato‘quvfaoliyatinijudasamaraliqiladi. O‘quvchilaremotsionalruhdagimaterialnidurustroqo‘zlashtiriboladilar.

O‘tkazilgantajribalaro‘quvchilarhechqandayhis-tuyg‘uuyg‘otmaydiganmaterialgaqaraganda, emotsionalruhdagimaterialniyaxshiroqeslabqolishlariniko‘rsatadi. O‘qituvchio‘quvjarayoniningemotsionaltomonihaqidag‘amxo‘rlikqilishikerak. Bumuammojudamuhimahamiyatgaega, CHunki, birinchidan, ta’limningmazmuninihoyatdamurakkablashib, hajmiesag‘oyatkattalashibketgan. Uningmuvaffaqiyatlio‘zlashtirilishigaerishishuchuno‘quvchilarningo‘quvfaoliyatinikuchaytirishlozim. Ijobiytuyg‘ularo‘quvmehnatiningsamaradorligigakuchlita’siretadi. Hafsalabilanbajarilganbeg‘arazmunozarapaydobo‘ladi, bahslashiladi, befarqqaraganyokiundanhamsalbiymunosabatdabo‘lganishgaesa, hechqandayhafsalabo‘lmaydi.Jamiyatimizdagimehnat - haqiqiyijod, quvonchmanbai. Maktabo‘quvchilaridao‘quvmehnatigaijobiymunosabatuyg‘otib, mehnatninghaqiqiyijodga, quvonchmanbaigaaylanishigako‘maklashishikerak.

Qadimdagreklarjudaajoyibiboraniqo‘llaganlar: "Talaba -to‘ldirilibturilishikerakbo‘lganidishemas, balkiyoqibturilishilozimbo‘lganmash’aldir". Bufikrningtagidachuqurma’nobor. Zero, o‘qituvchibizyuqoridata’kidlabo‘tganta’limmetodlari: muammolita’lim, qismanizlanishmetodivatadqiqotmetodlaridankengqo‘llanishikerak. Ta’limjarayoninibugungikundagiasosiytalablaridanbirierkinfikrlovchi, mustaqiltafakkurgaegabo‘lganshaxsnishakllantirishbo‘lib, yuqoridaaytibo‘tilganmetodlardanfoydalanishuchqunlardankattamash’allarpaydobo‘lishinita’minlabberadi.

Ta’limjarayonidao‘quvchilarningbilishgaqiziqishlarig‘oyatkattarolo‘ynaydi. Ma’lumki, qiziqisho‘quvchilarningemotsionalbezagi, birorbuyumni, birorfaoliyatnitanlashmunosabativayo‘nalishidir.

Ma’lumki, psixologiyadaqiziqishningikkiturio‘quvchilarningta’limjarayonidaaniqlanadi. Birinchisi, bevositaqiziqish, ikkinchisibilvositaqiziqish. Harbiro‘qituvchio‘zo‘quvchilaridao‘zfaniganisbatanbilvositaqiziqishnitarkibtoptirishgaharakatqiladi. Qiziqishlarorqalio‘quvchilardata’limgafaolmunosabatnamoyonbo‘ladi. Psixologiyadaqiziqish - bushaxsningo‘ziuchunqimmatliyokiyoqimlibo‘lganmuayyannarsayokihodisalargamunosabatidir. Qiziqishlarshaxsningmuhimvaindividualxususiyatlaridanbiribo‘libhisoblanadi. Qiziqishlaro‘quvchilarhayotidakattarolo‘ynaydi. Ularo‘quvfaoliyatinifaollashtiruvchiasosiyturtkilar - motivlardir. Qiziqishlarmaktabo‘quvchisigafanasoslarinidurustroqo‘zlashtiribolishlariga, aqliyqobiliyatlarningo‘sishiga, bilimdoirasiningkengayishigaimkonberadi. O‘qituvchilarningvazifasio‘quvchinidastlabqiziqtiribqolganishningo‘zibilanshug‘ullanishgamajburqilishemas, balkiundagiqiziqishlarnichuqurlashtirishvakengaytirish, ta’sirchanqilish, qiziqishlariningmarkazigaaylanibqolganfaoliyatbilanshug‘ullanishistagiga, mayligaaylantirishdir.

O‘quvchilarningmuayyanmaqsadniko‘zlabishtutishida, qiyinchiliklarniengaolishida, ishdanchalg‘itadigannarsalarbilanshug‘ullanishdano‘zinitiyaolishida, undao‘qishgaishtiyoqtarkibtoptirishdanamoyonbo‘ladiganiroda, ta’limjarayonidaalohidaahamiyatkasbetadi.

Umumiypsixologiyakursidanma’lumki, irodabushaxsningo‘zoldigaqo‘yganmaqsadininganiqligi, uniamalgaoshirishuchunintilishi, maqsadyo‘lidama’lumbirqarorgakelishtezligivaunio‘zvaqtidaijroetishibilanbelgilanadigansifatidir. Ta’limjarayonidao‘quvmaterialigabo‘lgandiqqatningbarqarorbo‘lishidairodaviyzo‘rberishningahamiyatinihoyatdakattadir. Ta’limdairodao‘quvchidamaktabvauydao‘tkaziladiganmashg‘ulotlargatayyorturishdanamoyonbo‘ladi. O‘quvmaterialinio‘rganish, eslabqolishvao‘quvchiningirodaviyzo‘rberishigabog‘liq. Irodao‘quvchilarningfikrlashfaoliyatlarida - masalaniechishga, qo‘yilgansavolgajavobtopishgavahokazolargaintilishidanamoyonbo‘ladi. Ularo‘quvchilardako‘nikma, vamalakalarnihosilqilishdahamtarkibtopadi.

Psixologlarolibborgantadqiqotlardao‘quvchilartomonidanberilganmaterialningo‘zlashtirilishiko‘pjihatdanirodaningtarbiyalanishigabog‘liqdir. Irodaviyaktivlikta’limningzarurshartidir. O‘quvmuassasasidagita’limjarayoniningo‘zio‘quvchilardanirodanio‘stirishomillaridanbiridir. Bundao‘quvchilarningkundalikrejimi, o‘qishvaoqilonadamolishnibir-biribilanto‘g‘rialmashtiribturishkattarolo‘ynaydi.

Ta’limjarayonidabilishjarayonlarinishakllantirishgaalohidae’tiborberishlozim. Zero, bilishjarayonlarijudamurakkabfaoliyatbo‘lib, undajonlimushohadadanmavhumtafakkurga, mavhumtafakkurdanesaamaliyotgao‘tiladi, anashundanso‘ngob’ektivhaqiqatbilibolinadi. Binobarin, bizbirinchinavbatdako‘ribchiqishimizlozimbo‘lgannarsao‘quvmateraliniidrokqilishjarayonidir. Umumiypsixologiyakursidanma’lumki, idrokbunarsavahodisalarnisezgiorganlarigata’siretishinatijasidaularningkishipsixikasidayaxlitobrazinipaydobo‘lishibo‘lib, idroketishjarayonita’limdaturliformalardao‘qituvchiningog‘zakihikoyaqilishida, suhbato‘tkazishda, ma’ruzao‘qishida, kinodars, televizionparcha, sxemalarvako‘rgazmaliqurollarko‘rsatish, ekskursiyalaro‘tkazish, o‘quvchiningo‘zigadarsliklarhamdaboshqako‘llanmalarnio‘qitishtarzidao‘tishimumkin. SHunialohidata’kidlashlozimki, idroknitarkibtoptirishdao‘quvchilarningYoshxususiyatlarinihisobgaolishnihoyatdamuhimdir. CHunki, fazoni, vaqtnivaharakatlarniidroketishdahamYoshxususiyatlardaturlifarqlarmavjudbo‘ladi.