Umumiy psixologiya

7.4. Ilko‘spirinlikdavridado‘stlashishmuammosi

Axloqiyvaijtimoiy, siyosiyhislarningrivojlanishiayniqsaxarakterlidir. Ularodatdamuayyanaxloqiytalablarbilano‘zaroto‘g‘rimunosabatdabo‘ladilar. Boshdankechirganhis-tuyg‘ularnianglabetishmahoratihamrivojlanadi.

Do‘stlik – ilko‘spirinlikdavridagishasxlararomunosabatvahissiybog‘lanishningmuhimturidir. O‘spirinlikYoshidao‘quvchilardao‘rtoklikhissiningrivojtopishixarakterlidir. RossiyapsixologlariI.V.StraxovbilanA.L.SHnirmantadqiqotlariningko‘rsatishicha, o‘spirinlikYoshidagido‘stlik, o‘smirlikYoshidagido‘stlikdanba’zibirxususiyatlaribilanfarqqiladi.

Birinchidan, o‘spirinlardado‘stlikmotivlarianchachuqurroqbo‘ladi. Do‘stlikningo‘zigayuqoritalablarqo‘yiladi, bular: oshkoralik, o‘zaroishonch, talabchanlik, sadoqat, birgalikdadoimiyyordamko‘rsatish, kamchiliklarnitugatish, do‘stigayordamberish, o‘zarohurmat, bir-birinitushunishvahokazo.

Ikkinchidan, do‘stlikhislarianchasermazmunbo‘lib, qiziqishlarfaoliyatningkengdoirasiniqamraboladi.

Uchinchidan, do‘stlikemotsionalbo‘lib, do‘stikechirayotganhislargajavobberaolishqobiliyatigaegabo‘ladi.

O‘spirinlikYoshidagido‘stlikko‘pinchabutunumrbo‘yidavometadi. Ilko‘spirinlikdavridagido‘stlikningpsixologikqonuniyatlario‘ziningbarqarorligibilanajralibturadi. Harxilinsonlarningdo‘stligibirxilbo‘lmaydi, Yosh, jins, vaindividual-tipologikxususiyatlargaegabo‘ladi. O‘rtoqlikmunosabatlarijamoanijipslashtirishgayordamberadi, uninghayotiyfaoliyatinioshiradi. YOningdao‘rtog‘ingborliginihisqilishningo‘ziyoqqiyinchiliklarniengishgayordamberadi. O‘spirinlardo‘stlik, samimiylik, emotsionalsofdillikkabihislatlarnibirinchio‘ringaqo‘yishadi. Do‘stlarbir-birlaribilanyuraklarinibo‘shatadilar. Do‘stlargasamimiymehribonlikshaxsiningreflektivlikdarajasigahamdauningemotsionalhayotxususiyatlarigabog‘liqdir.O‘spirinhammavaqtrostgo‘y, samimiybo‘lishniistaydi.

Ilko‘spirinlikdavridagido‘stlikningmezonlarinianiqlashuchunulargaquyidagibirnechatugallanmagangaplartaklifetiladi: “Do‘st – bu...”, “Do‘stimbilanmenko‘pincha....”, “Do‘stvao‘rtoqbiremas, chunkiular ...”. Bundado‘stlikningikkitaboshmezonianiqlandi: birinchisio‘zaroyordamko‘rsatishvasodiqlik; ikkinchisi – psixologikyaqinlik (“...menitushunadigan”; “ ...meniyaxshiko‘radigan”, “...hammanarsahaqidagaplashishmumkin” vah.). Birinchitipdagijavoblarko‘puchrasa-da, Yoshulg‘ayishibilan, ayniqsa 18-19 Yoshlilardapsixologikyaqinlikehtiyojiortadi. Buehtiyojqizlardao‘g‘ilbolalarganisbatan, shahardagiilko‘spirinlardaqishloqdagitengdoshlariganisabatnkuchlinamoyonbo‘ladi.

Ilko‘spirinlarningdo‘stlashishio‘ztabiatigako‘rako‘pfunksiyalidir, buesauningko‘pshakllarimavjudligini: oddiybirgalikdavaqto‘tkazishdan, tobir-birlarigasirlariniochiqaytishgachakuzatishmumkin. Asosidabirgalikdagifaoliyatyotadiganguruhiymunosabatlardanfarqliravishdado‘stlikbuengavvalohissiybog‘lanishdir.Do‘stuchunshaxsiyyaqinlikmuhimdir.

Ilko‘spirilikdavridagido‘stlikningpsixologikahamiyatishundaki, ubirvaqtningo‘zidau o‘z-o‘ziniochishmaktabivaboshqainsonnitushunishmaktabidir. Shuninguchunilko‘spirinlar alter ego (ikkinchi “Men”)ningqandaytipinitanlashlariqiziqishuyg‘otadi.15-16 Yoshliyigitvaqizlaro‘zlaridankattalarnido‘stsifatidatanlashadi, ularninggaplarinijondebeshitishadi, ularningxulq-atvorinikuzatishadi. Kattalarbilando‘stlashishularuchunqadrlidir. Kattalarbilanemotsionalaloqagakirishehtiyojiba’zano‘zhayotiyideallarinitopgandek, ulargaberilibketishgahamolibkelishimumkin.

Lekintengdoshlaribilando‘stlashishehtiyojiundan-dakuchlinamoyonbo‘ladi. ”Kimbilando‘stlashishnihoxlarding, o‘zingdankattalarbilanmi, tengdoshlaringbilanmi, yokio‘zingdankichiklarbilanmi?” degansavolgailko‘spirinlarningko‘pchiligi (75-85 %) tengdoshlarinitanlashgan, kattalarni (11-20%), hamdakichiklarnijudakam (1-4 % ) tanlashgan. Qizlarhamko‘pinchatengdoshlarinitanlashgan, lekinko‘pinchakattalarnihamtanlashgan(39-50%), o‘zlaridankichiklarnihechtanlashmagan. (I.S.KonvaV.A.Losenkovtadqiqotlarinatijalari).

Do‘sttanlashdagibundayfarqlarningpsixologikmohiyatinimada? FransuzpsixologiB.Zazzohamo‘ztadqiqotlaridayuqoridagideknatijalarniqo‘lgakiritgan. “Idealdo‘st” Yoshiba’zihardoimanglanmaydiganpsixologikehtiyojlarniochadi. Buninguchuntengdoshlarnitanlashtengmunosabatlargaintilishnibildiradi. Tengdoshibilando‘stlashisho‘xshashlikvatengliktamoyillarigaasoslanadi: “Menbilantengyigitbilanmuloqotqilishoson”, “Ustimdankuladi, debqo‘rqmasdanungahammanarsaniaytishmumkin”, “O‘zimniaqlliko‘rsatishgaintilmasdan, qandaybo‘lsashundayo‘zimniko‘rsatishimmumkin, ubilano‘zimnierkintutaman”. O‘zidankattaroqdo‘stnitanlashg‘amxo‘rlik, rahbarlikehtiyojinibildiradi: “”Menbilmaydigannarsalarniaytibberishimumkin”.

Do‘stlarchayaqinlikba’zido‘stlarningo‘xshashliginibildiradi. Lekinbundayo‘xshashlikhardoimhammanarsadako‘rinmaydi.AmerikalikpsixologD.Kendel 1900 nafardo‘stlarnio‘rganib, ba’ziob’ektivxarakteristikalarida (ijtimoiykelibchiqish, jins, Yoshvaboshqalarda) o‘xshashliknianiqlagan; do‘stlarningpsixologikxususiyatlaridavaijtimoiyustanovkalaridagio‘xshashlikahamiyatsizbo‘lgan.

Ilko‘spirinlikdavridagido‘stlikpsixologiyasishaxsxususiyatlaribilanchambarchasbog‘liq. Bundaavvalojinsfarqlarikuzatiladi. Qizlardao‘g‘ilbolalarganisbatan 1,5-2 yiloldinyaqindo‘stlikkaehtiyojpaydobo‘ladi, ulardado‘stlikhissiyotlargaboy. Qizlardado‘stlikningmezonlariyigitlarganisbatanpsixologikmotivlargaboybo‘lib, ularyozilibgaplashib, bir-birlarigasirlariniaytishgaehtiyojsezishadi.

Do‘stlikningindividual-psixologikxususiyatlarikamo‘rganilgan. O‘spirinningemotsionalhayotidayangibirholatsevgipaydobo‘ladi. O‘spirinliksevgisisof, poqiza, beg‘ubor, xilma-xilkechinmalargaboy, yoqimli, xayolgaberilishvasamimiyatbelgilarigaegabo‘ladi. Yigitvaqizlarningsevginiboshdankechirishidabir-birlarinihurmatqilish, do‘stlik, o‘zaroyordam, bir-birinitushunishkabihislatlarxarakterlibo‘lib, ularbir-birlaridagiyuksakma’naviysifatlarniqadrlaydilar. Yigitvaqizbolalaro‘rtasidagimunosabatlaro‘spirinlikYoshidafaollashganbo‘ladi. O‘rtoqlariganisbatanmunosabatlardoirasikengayadi, Ayniqsa, qizlardaaralashdo‘stlikehtiyojlarikengayadi. Bolalargaxos 16-17 Yoshlardabirinchijinsiymoyillikvasevgiehtiyojlariko‘rinaboshlaydi. Ikkijinso‘rtasidagio‘zaromunosabatmasalasiasosiymuammolardanbiribo‘libhisoblanadi.

Ilko‘spirinlardakuchlivachuqurhisbo‘lgansevgihissiaksettirilgan, kishigayaxshita’sirko‘rsatadiganbadiiyadabiyot, kinofilmvateatrlargazo‘rqiziqishpaydobo‘ladi. O‘zhissiyotlarinio‘zihamqog‘ozdabayonqilish, ko‘pinchashe’riyshakldaizhoretishehtiyojitug‘iladi.

Mabodoanashundayhislarakademiklitseyvakasb-hunarkollejio‘quvchilaridapaydobo‘lsa, ungaqandaymunosabatdabo‘lishkerak? Ayrimo‘qituvchilaro‘quvchilardaanashuhisningpaydobo‘lishidanko‘pinchacho‘chiydilarvaasabiylashadilar. Ularbutuyg‘uda “yomonberilibketishlik”ni, “bemavridvazararlisevgini” ko‘radilar, buo‘qishgavajamoatfaoliyatigasalbiyta’sirko‘rsatadi, debhisoblaydilar. Tanalar, boshqachanazarbilanqarashvamasharaqilishlar, “baloningoldiniolish”, “ta’qiqetilganmunosabatlargachekqo‘yish”, “yo‘lqo‘ymaslik” kabinojo‘yaurinishlarboshlanadi. Buhisgako‘pinchasalbiymunosabatdabo‘ladilar.

Vaholangki, 16-17 Yoshdaboshqajinsdagikishigamaylqo‘yishvaqiziqishbilanqarashnormalhodisadir.18 Yoshdayigitvaqizlarnikohdano‘tishhuquqigaegabo‘ladilar. O‘spirinsevgisio‘zasose’tiboribilansog‘lomsevgibo‘laoladi. Samimiykechinmalarolamigaqo‘pollikbilanbostiribkirishsirahammumkinemas, buningustigayigityokiqizninganashutuyg‘ugaberilganiuchununingustidankulish, haqoratqilishvakoyishgayo‘lqo‘yibbo‘lmaydi. Birinchisevgialomatlariniavaylash, ulargasezgirlikvaehtiyotkorlikbilanmunosabatdabo‘lishkerak. Lekinbuanashutuyg‘ulargabeparvovabefarqqarashkerak, deganma’nonibildirmaydi.

Butuyg‘ularningqandayxarakterkasbetishi, yigitvaqizo‘rtasidaqandaymunosabatlarnikeltiribchiqarishio‘quvchilarshaxsiningma’naviydarajasigabog‘liq. Ko‘phollardasevgituyg‘usiyigitvaqizlargayaxshita’sirko‘rsatadi. Uyigitvaqizlargao‘zkamchiliklarigabarhamberishga, shaxsningijobiyfazilatlarinihosilqilishgaintilishnivujudgakeltiradi, o‘qib-o‘rganishga, qiyinchiliklargaqarshikurashgao‘rgatadi. Butuyg‘uilko‘spirinlarnipoqiza, muloyimqiladi, ulardaolijanobtuyg‘ularvaintilishlarnitarbiyalaydi. Undaybo‘lsa, negabutuyg‘ugachekqo‘yishkerak? Aksincha, tarbiyachibundaytuyg‘uniqadrlashivahurmatqilishi, uningvujudgakelishidagisoflikniavaylashi, butuyg‘uningkelgusidahamharikkalatomongayaxshita’sirko‘rsatishiuchunqo‘lidankelganhammachoraniko‘rishi (hechbo‘lmaganda, halaqitbermasligi) kerak.

O‘spirinlardasevgihissibirqanchaholatlargabog‘liq. Birinchidan - jinsiyetilish; ikkinchidan - ishonadigan, suyanadiganvaharqandaynozikmasalalarbo‘yichagaplashishmumkinbo‘lgando‘stgaehtiyoj; uchinchidan - butabiiyinsoniyehtiyojhisoblanib, insonko‘pinchao‘ziniyolg‘izhisqilganidakuchliemotsionalbog‘liqlikkaintiladi. Tadqiqotlarningko‘rsatishichabundaytuyg‘ukuchayganshakldabirinchiborilko‘spirinlikdavridayuzagakeladi. Ilko‘spirinlaryolg‘izbo‘lishniistamaganliklariuchuno‘zlarifaolravishdao‘zaroyaqinmuloqot, bir-birlaribilanintimmunosabatniizlaydilar. Ba’zano‘spirinlarbuhislargashunchalikberilibketadilarki, boshqanarsalarmavjudligihaqidamutlaqounutibqo‘yadilar. Budavrdao‘spirinlardasevishmumkinbo‘lganqizyokiyigitidealipaydobo‘ladivako‘pyillardavridabuidealsaqlanibturadi. O‘spirinlartasavvuridagiidealkimnidiryoqtirishiga, sevishigaturtkibo‘ladi. O‘spirinlarningidealobrazlariba’zanrealbo‘lmaydi, ya’niularhechkimni«unga» o‘xshatmaydilar. Buesaulardaishonchsizlikhamdayolg‘izlikhissinihamyuzagakeltirishimumkin. Ilko‘spirinlargashumavzudabadiiyadabiyotlaro‘qish, kinofilmlar, teatrlartomoshaqilishnitavsiyaetishhamdaYoshiulug‘kishilarbilansuhbatlaro‘tkazish, ulargao‘zlarinikelgusihayotlarinio‘zlarigamosturmusho‘rtoqlartopishmasalasigajiddiyroqyondoshishlarigayordamberadi.

Respublikamizdailko‘spirinlikdavridado‘stlikningpsixologikxususiyatlarinio‘rganishgabag‘ishlagantadqiqotlarniprof.G‘.B.SHoumarovrahbarligidaF.A.Akromovao‘tkazgan. Uningtadqiqotlaridahamdo‘stlikkadoiryuqoridaginatijalarolingan.