Umumiy psixologiya

O‘spirinlikYoshio‘qish, mehnat, muloqotsingarietakchifaoliyatlarasosidaumumiyvamaxsuslayoqatlarningrivojlanayotganligibilanxarakterlanadi. Lekin, burivojlanisho‘spirinningo‘zigavauningatrofidagikuzatuvchilargakamseziladi. O‘spirinlikdavrigakelib, judako‘pbolalardao‘zfaoliyatlarinioldindanrejalashtirishlayoqatiyaxshirivojlanganbo‘ladi. Shuningdek, o‘z-o‘ziniboshqarishhamo‘spirinlikYoshidagibolalardayaqqolko‘zgatashlanadi.

O‘spirinningo‘quvmashg‘ulotigamunosabatio‘zxususiyativamazmunijihatidanboshqaYoshdagio‘quvchilarningta’limjarayonidagimunosabatidantubdanfarqqiladi. Ularvoyagaetibboradilar, ularningtajribasiortadi; ularmustaqilhayotbo‘sag‘asidaturganliklarinianglaydilar. O‘quvchilarningo‘qishgaongliqarashikuchayadi, buqarashbevositahayotiyma’nokasbetadi. Ilko‘spirinlarjamiyatningkelajakdagimehnathayotidato‘laqonliishtiroketishningzaruriyshartibilim, ko‘nikmavamalkalarningmavjudfondiekanligini, hosilqilinganmustaqilbilimegallashko‘nikmalariekanliginianiqravshanhisqiladilar. Bilimlargaehtiyojsezishhozirgivaqtdailko‘spirlarningxarakterlixususiyatlaridanbiridir.O‘quvrejasivadasturningmurakkablashuvi, yangifanvamavzularningkiritilishi, o‘zlashtirilishinazariytafakkuryordamidaamalgaoshirishnitaqozoetadi. Anashundankelibchiqqanholda, o‘quvchilarningo‘qishgamunosabatihamo‘zgaradi, ularayrimfanlargatanlabmunosabatdabo‘laboshlaydilar. O‘spirino‘quvchilarningo‘quvfanlarigamunosabatlariquyidagiholatlargabog‘liqdir:

O‘spirinlikdavridabilishgaoidqiziqishko‘lamitoboraamaliyxususiyatkasbetaboshlaydi. Jumladan, ijtimoiy-siyosiymasalalarga, texnika, tabiatga, osmonjismlariga, sportvahokazolargaqiziqishikuchayadi. O‘spirinlardasezgirlik, kuzatuvchanlikyanadatakomillashibboradi, mantiqiyxotirasi, esdaolibqolishiningoqilonayo‘lisifatidata’limjarayonidaetakchivazifaniadoetaboshlaydi. Mazkurpalladao‘spirinlarningtafakkuritoboramantiqiy, faol, mustaqilvaijodiyxususiyatkasbetaboshlaydi. Tafakkurrivojlanishibilanbirgalikdao‘quvchilarningnutqmadaniyatirivojlanadi. O‘spirinturlijanrdagiadabiyasarlarnio‘qishi, tushunishiorqalimustaqilfikryuritish, mulohazaqilishvamunozaragakirishish, nazariyfikrlashhamdao‘z-o‘zinitahlilqilishgao‘rganibboradi. O‘spirinliktafakkuriningsifatigauningmazmundorligi, chuqurligi, kengligi, mustaqilligi, samaradorligi, tezligikabilarkiradi. Tafakkurningmazmundorligideganda, o‘spirinongidatevarak-atrofdagivoqelikto‘g‘risidaqanchamiqdordamulohazalar, muhokamalarvatushunchalarjoyolganliginazardatutiladi.

Tafakkurningchuqurligidegandaesa, moddiydunyodaginarsavahodisalarningasosiyqonunlari, xossalari, sifatlari, ularningo‘zarobog‘lanishvamunosabatlario‘spirinningfikrlashfaoliyatidato‘liqaksetganligitushuniladi. Tafakkurningkengligio‘ziningmazmundorligivachuqurligisifatlaribilanbog‘liqbo‘ladi. Tafakkurningmustaqilligidegandao‘spirinningshaxsiytashabbusibilano‘zoldigayangivazifalarqo‘yabilishi, buvazifalarnihechkimningyordamisiz, oqilonausullarbilanmustaqilhalqilishxususiyatinitushunishkerak. Tafakkurningtezligiqo‘yilgansavolgato‘liqjavobolinganvaqtbilanbelgilanadi.

Ayrimqizvayigitlaraqliyrivojlanishdanorqadabo‘lib, o‘quvmateriallarinio‘zlashtirishgaulgurmaydilaryokiqiynaladilar, ulartevarak-atrofdagivoqeliknibilibolishmaqsadidaumumlashtiruvchitushunchalardanfoydalanishnibilmaydilar, chunkibutushunchalar, xulosalar, fikrlar, hodisavafaktlarniyodlaboladilar. Bolalarniaqliyjihatdanrivojlantirishuchuno‘qishfaoliyatlaridafaollashtirishvaularningbilimlariniongliravishdao‘stiribborishkerak.

Ta’limdaongliliko‘quvchiningyuqoridarajadagifaolligibilanta’minlanadi. Bilimlarinifaolfaoliyatko‘rsatibo‘zlashtirganda, o‘quvchilarbubilimlarniyaxshitushunibginaqolmay, ularniamaliyfaoliyatdaqo‘llashgahamo‘rganadilar. O‘quvchilargaijtimoiymasalalar, iqtisodiyhamdaijtimoiyfaktlarvahodisalarnimustaqilravishdailmiytahlilqilishvaulargabahoberishusullarinimaxsuso‘rgatishmuhimvazarurdir. Buo‘rindao‘quvchilarningmustaqilfikrlashlarinifaollashtirishga, to‘g‘rirahbarlikqilganholdarivojlantirishlozim. O‘spirinlarningaqliyjihatdanrivojlanishidanazariytafakkurningrolikattadir.

O‘spirinadabiyasarlarnio‘qishvatushuntirishorqalimustaqilfikrlash, mulohazayuritishvamunozaralargakirishishgao‘rganaboradi. Undaasta-sekintabiatvajamiyathaqidao‘ziningnuqtainazari,e’tiqodi, qarashishakllanadi. Ma’lumki, shaxsninganashufazilatlariuningfikrlashi, mustaqilo‘ylashi, to‘g‘rihukmvaxulosalarchiqarishi, qat’iyqarorgakelaolishinatijasidir.

O‘spirinlarningadabiyasarnibaholashi, uhaqdashaxsiyfikrlarnibildirishi, muammoyuzasidanbahslashuviinsoniyhislatlarningmuayyandarajadaishtiroketishitanqidiytafakkurningaynano‘zginasidir. Turmushdauchraydigannoo‘rintanqidiylikesao‘spirinningbadiiydidivahayotiytajribasizaifligidir. O‘qituvchiningasosiyvazifasio‘quvchilartafakkuridagitanqidiyliknihaqqoniylikdarajasigako‘tarishdan,ulargavoqelikkaodilona, oqilona, tanqidiynuqtai-nazardanqarashnio‘rgatishdaniborat. O‘spirinlardamoddiydunyoto‘g‘risidashaxsiyfikrlar, mulohazalar, ilmiydunyoqarashtarkibtopganidankeyinginatafakkurningtanqidiylikxususiyatirivojlanaboshlaydi. Tanqidiytafakkurningrivojlanishio‘quvmateriallarinipuxtao‘zlashtirishga, ta’limjarayonidatashabbuskorlikka, voqelikniisbotlashvaasoslashko‘nikmalaritarkibtopishigaimkonyaratadi. Hodisalarto‘g‘risidahukmvaxulosachiqarish, tasdiqlashyokiinkorqilishqobiliyatinirivojlantiradi. O‘spirinningqobiliyativaiste’dodita’limjarayonida,mehnatfaoliyatidarivojlanadi. Qobiliyatningo‘sishibilimlar,ko‘nikmalar, malakalarningsifatigabog‘liqbo‘lib, shaxsningkamoltopishjarayonigaqo‘shilibketadi. Demak, maktabdao‘tiladigan,darslar, laboratoriyaishlari, amaliymashg‘ulotlar, referat, qonspektyozishkabifaoliyatturlario‘spirinlaro‘zlashtirishuchunzarurmateriallarnimustaqilholdatushunishgaolibkeladi.

SHaxsningbilishjarayonlariuningemotsiyalaribilanbog‘liq. O‘smirlikdavridagikuchliemotsionalreaksiyalargarmonalvafiziologikjarayonlargabog‘liq. BolgariyalikpsixologlarG.D.Pirovvaboshqalar 5 Yoshdan 17 Yoshgachabo‘lganbolalarniko‘ndalangkesimmetodiorqalio‘rganib, nervfaoliyatiningengqo‘zg‘aluvchantipi 5 Yoshlilarorasidauchrashinianiqlashgan. Bolakattabo‘lgansayinqo‘zg‘aluvchanlikkamayib, muvozanatlilarningsoniortgan. PubertatYoshda ( 11-13 Yoshqizlardava 13 -15 Yosho‘g‘ilbolalarda) qo‘zg‘aluvchanlarningmiqdoriortadi, budavrningoxirigaboribqo‘zg‘aluvchanlikyanakamayadi.

Emotsionalzo‘riqishningfiziologikmanbaalariqizlardaaniqpayqaladi, ulardadepressiya, jizzakilik, xavotirlanishvao‘z-o‘zinihurmatqilishningpasayishihayzko‘rishningma’lumdavrlarigabog‘liq. Bungao‘zvaqtidaSH.Byullerhame’tiborberganedi.

O‘g‘ilbolalardaaniqfiziologikbog‘liqlikko‘zgatashlanmaydi, lekinpubertatdavrularuchunhamqiyinkechadi. RuspsixologiP.M.YAkobsonkattalarvatengdoshlarigasalbiyreaksiyalar 12,5 -13, 5 Yoshdaengko‘puchraydi, debta’kidlaganedi.O‘smirvao‘spirinlardagiemotsionalreaksiyalarfaqatgormonalo‘zgarishlargabog‘liqbo‘libqolmay, balkiijtimoiyomillarvatarbiyasharoitlari, individual-tipologikfarqlargahambog‘liq. Kattabo‘lishdagipsixologikqiyinchiliklar, “Men” obrazivaintilishdarajasiorasidagiqarama-qarshilikkabio‘smirgaxosbo‘lganemotsionalzo‘riqish, ilko‘spirinlikdavridahamsaqlanibqoladi.

PsixologV.R.KitlovskayaproektivtestlaryordamidaxavotirlanishningYoshdinamikasinio‘rganib, bog‘chaYoshidagibolalartarbiyachilarbilanmuloqotdaengko‘pxavotirlanishlarini, ota-onalarbilankamroqxavotirlanishlarinianiqlagan. KichikmaktabYoshidagibolalartengdoshlaribilankamroq, begonakattaodamlarbilanmuloqotdako‘proqxavotirlanishima’lumbo‘lgan. O‘smirlarbo‘lsabegonakattaodamlarvao‘qituvchilarbilankamroq, ota-onalarivatengdoshlaribilanmuloqotdako‘proqxavotirlanishianiqlangan. Ilko‘spirinlaresabarchasohadagimuloqotdaengyuqorixavotirlanishnamoyonbo‘lgan, ayniqsaota-onalarvaularbog‘liqbo‘lgankattalarbilanmuloqotdakuchlixavotirlanishnamoyonbo‘lgan. A.E.Lichkoningta’kidlashicha, 14-18 Yoshdaxarakterningba’zixususiyatlarigaortiqchaurg‘uberiladi. Ilko‘spirinlikdagitipologiko‘zibilano‘zibo‘libqolish, ba’zaninsondagito‘liqemaslikhissibilanbirgakechadiganyakkalanibqolishgaolibkeladi.

Yoshulg‘aygansayininsondaemotsionalqo‘zg‘alishhosilqiluvchiomillarko‘payibboradi. AgarkattaodamYoshbolalargao‘xshabharbirqo‘zg‘atuvchigajavobqaytaraversa, uko‘pqo‘zg‘alishvaemotsionalbeqarorlikdanolamdano‘tganbo‘luredi. Kattalarnixavotirlanishdantashqita’sirlargatanlabjavobqaytarishhamdaichkitormozlanishvao‘z-o‘zininazoratqilishningmahsuldorichkimexanizmlariqutqaradi.

AmerikalikolimG.Djons 12 Yoshlio‘smirlarva 17 Yoshliilko‘spirinlarningemotsionalroeaksiyalarini (teri –galvanikreaksiyalari) solishtirdi.Uso‘zliqo‘zg‘atuvchilarniyoqimli, yoqimsizvabefarqlargaajratgan. Tajribanatijalaridanma’lumbo‘lishicha, umumiyemotsionalreaksiyao‘smirlarganisbatanilko‘spirinlardayuqoribo‘lgan.Lekinularorasidagiasosiyfarqtanlashdarajasidakuzatilgan: ilko‘spirinlaro‘smirlarganisbatanbefarqvayoqimsizso‘zlargajavobqaytarganlar. SHundayqilib, ilko‘spirinlarningemotsiyalari, intellektsingarianiqqo‘zg‘atuvchibusinaluvchiuchunqandayahamiyatgaegaliginihisobgaolmasdano‘lchashmumkinemas.Ilko‘spirinlikdavridagiemotsionalqiyinchilikvamuammolarnianiqqarabchiqishlozim, chunkiularningkelibchiqishsabablariharxil. O‘smirlikdavridagidismorfofobiya – o‘ztanasivatashqiko‘rinishidantashvishlanishilko‘spirinlikdavridao‘tibketadi. Ilko‘spirinlardanamoyonbo‘ladiganxavotirlanishbelgilaribuYoshdagimaxsusqiyinchiliklargareaksiyaemas, balkiilgariolinganruhiyjarohatlanishningkeyinnamoyonbo‘lishidir.

Ko‘pchilikdao‘smirlikdanilko‘spirinlikkao‘tishdamuloqotchanlikvaumumiyemotsionalkayfiyatyaxshilanadi. E.A.Silinaninglongityudtadqiqotlaridanma’lumbo‘lishicha, ubolalarni 7 va 9 sinflardakuzatib, o‘smirlarganisbatanilko‘spirinlardakamroqimpulsivlikvaemotsionalqo‘zg‘aluvchanlik, ko‘proqekstravertlikvaemotsionalbarqarorlikkuzatilishinianiqlashgan.A.V.Kuchmenkotadqiqotlaridaham 16-18 Yoshliilko‘spirinlaro‘smirlargaqaraganda, o‘zlariningnervsistemasitipigabog‘liqbo‘lmaganholdabosiqlikvabarqarorlikkuzatilgan.

AmerikalikpsixologR.Ketteltadqiqotlaridahamilko‘spirinlardao‘smirlarganisbatanmuloqotchanlik, odamlarbilankirishimlilik, boshqaruvchanlikkabihislatlarortishini, umumiyqo‘zg‘laluvchanlikkamayishinianiqlashgan.

SHundayqilib, ilko‘spirinlikYoshiemotsionalholatlarniifodalashusullarivaemotsionalreaksiyalarningdifferensiallashishinihamdao‘z-o‘zininazoratqilishvao‘z-o‘ziniboshqarishningortishinikuzatishmumkin.Ilko‘spirinlarningkayfiyatio‘smirlarganisbatanbarqarorvaanglanganhamdaijtimoiysharoitningkengdoirasigamosbo‘ladi.

Doimohissiyotvujudgakeltiradiganshaxsiymuhimmunosabatlardoirasiningkengayishioliyhislarningrivojlanishidanamoyonbo‘ladi. Axloqiynormavatamoyillarningma’lumtiziminio‘zlashtirishjamiyatvaboshqaodamlaroldidama’suliyathissi, hamdardlikqobiliyati, do‘stlikvamuhabbatehtiyoji, o‘rtoqlikhissivaaxloqiy-siyosiyhislarkabiyuksakaxloqiyhislargaaylanadi.

Ilko‘spirintomonidanqabulqilinganxulq-atvornormalariningbuzilishiundaaybdorlikhissinivujudgakeltiradi. SHubilanbirgaundaestetikhislardoirasihamkengayadi. Ilko‘spirinlardaintellektningrivojlanishibilanbirgahazil-mutoyibahissininghamrivojlanishinita’kidlashjoiz. Intellektualvapraksishislarhamsezilarlirivojlanadi. Soddabolalarchaqiziquvchanliktafakkurjarayonidanonglizavqlanish, qiyinchiliklarniengishdanquvonish, ijodgaongliintilishvaboshqalargaaylanadi.

SHungako‘raharkimqobiliyatigayarashakasb-hunartanlasa, busohadamuvaffaqiyatlimehnatqilsa, ijtimoiyturmushtaraqqiyotigamuhimhissaqo‘shganbo‘ladi. O‘spirinlaruyokibukasbnio‘zixtiyorlaribilanongliravishdatanlashlariuchunularmustaqillik,dadillik, qat’iylik, o‘zinitutabilish, chidamlilik, sabr-toqatkabiirodaviyhislatlargaegabo‘lishlarikerak. Mehnatqilishdamuqaddasburchnibajarishistagi, maqsadninganiqligi, hunaro‘rganishgaishtiyoqmandlikmazkurfazilatlarningshakllanishigaijobiyta’sirko‘rsatadi.

O‘spirinlaraqliyrivojlanishidatasavvurningahamiyatijudakatta, chunkiinsonbironbirishniqilishgakirisharekan, albattauningnatijasinitasavvuretaolishikerak. Tasavvursizhechqandayishnito‘g‘rirejalashtirishmumkinemas. O‘spirindatasavvurqilaolishlayoqatiyaxshirivojlanganbo‘lsagina, uo‘zhayotidagiidealnitasavvuretaoladi, shungako‘rauzoqvayaqinrejalarinituzadi.

Hozirgiyigitvaqizlarni 30-40 yilavvalgitengqurlaribilansolishtirganda, ularningumumiysaviyalarinaqadaro‘sganliginiko‘rishmumkin. O‘spirinlarningintellektualqiziqishlaridoirasikengvako‘pqirralidir. O‘spirinlarningqiziqishlariaksariyathollardao‘zitanlagankasbvayo‘nalishShuningdek, hayotiyrejalarigaasoslangandir. O‘spirinlikYoshigakelib, yigitvaqizlarningdunyoqarashlariyuksakpog‘onagako‘tarilaboshlaydi. Buesao‘spirinningtashkiolamnitushunishiga, baholashigabo‘lganmunosabatlarinianiqlashgayordamberadi. O‘spirinlarningdunyoqarashiendiularningilmiy, falsafiy, siyosiyvadiniyqarashlaritizimidaniboratdir.

Ma’lumbirkasbdafaoliyatko‘rsatishniboshlayotgano‘spirinungaintellektual, ijtimoiy-psixologikhamdaaxloqiyjihatdantayyorbo‘lishikerak. O‘smirlikdavriningoxirlarivao‘spirinlikYoshigakelib, ulardamehnatko‘nikmavamalakalaririvojlanadi. Buko‘nikmavamalakalariularningkelgusidagikasbiyfaoliyatlaribilanto‘g‘ridan-to‘g‘ribog‘liq. Harqandaykasbiyko‘nikmavamalakalarningo‘sishi, avvalo, o‘spirinintellektiningumumiyrivojlanganlikdarajasigabog‘liq. Shuninguchunhambudavrdagio‘spirinlarintellektiningrivojlanishigaalohidae’tiborberishlozim.

O‘zbekistondaE.G‘.G‘ozievrahbarligidaJ.S.Iskenderovtomonidanpedagogikakollejio‘quvchilaridaxarakterningintellektualvairodaviyxususiyatlarinishakllanishinibaholashdatest-reytingtizimidanfoydalanishningsamaraliyo‘llariishlabchiqildi. Pedagogikakollejio‘quvchilaridaxarakterningintellektualvairodaviyxususiyatlarinishakllanishjarayonishasxningumumiyyo‘nalganligi, kasbiyustanovkalari, kasbiytasavvurlarivaimkoniyatlarimutanosibligiomillarasosigaqurilishitadqiqotdavomidadalillandi.

BuYoshdagibolalaruchunmuloqotgakirishishehtiyojiningmavjudligihamjudamuhim, lekinuetakchiemas, faqattanlagankasbvayo‘nalishlaribo‘yichamashg‘ulbo‘lmagano‘spirinlarginako‘proqtengdoshlaribilanmuloqotdabo‘lishgaehtiyojsezadilar. BuYoshdagibolalarmehnatfaoliyatibilanxuddikattalardekshug‘ullanaoladilar. Ilko‘spirinlikdavrinikasbiybilim, ko‘nikmavamalakalarningshakllanishiuchunsenzitivdavrdebhisoblashmumkin. O‘ziningkasbiytaqdirinitasodifanyokinoto‘g‘rihaletilishimurakkabichkikechinmalarga, ikkilanishlarga, ziddiyatlargaolibkelishimumkin. Buesayigitvaqizhayotiuchunham, jamiyatuchunhamkattazararkeltiradi. Kasbtanlashvaqtidailko‘spirinlaro‘zmoyilligivaqobiliyatlarinishaxsiysifatlar, xususan, nervsistemasiningtipi, analizatorlarxususiyatiemotsional-irodaviysifatlarinihamhisobgaolishlarizarur.