Umumiy psixologiya

Rivojlantiruvchi: Talabalardailko‘spirinlikdavriningpsixikxususiyatlarito‘g‘risidagibilimlarinirivojlantirish.
7.1. Ilko‘spirinlikdavriningpsixikxususiyatlari

Ilko‘spirinlikdavri«kamolotbo‘sag‘asi” debta’riflanadi. Bukamolotbosqichifiziologik, psixologikvaijtimoiychegaralarnio‘zichigaoladi. Psixologiyafanio‘spirinlikmuammosinikomplekso‘rganishnida’vatetadi.

Bujudaqiyinmasala, chunkipsixofiziologiktaraqqiyotsur’atibilanuningbosqichlariijtimoiyetilishmuddatibilanhammavaqthamto‘g‘rikelavermaydi. Akseleratsiyanatijasidabugungiilko‘spirinlarningtaraqqiyotiavvalgiavlodlarganisbatano‘rtachaikki-uchyilavvaletilmoqda. Fiziologlarbujarayonni 2-darajalijinsiybelgilarningpaydobo‘lishigaqarab, 3-tabosqichgaajratadilar:

Akseleratsiyamunosabatibilano‘spirinlikYoshiningchegarasiendi 15-16 dan 18 Yoshgachabo‘lmoqda. Demak, o‘spirinlikhamoldinboshlanadi. Lekin, butaraqqiyotdavriningqonkretmazmunibirinchinavbatdaijtimoiysharoitlarbilanbelgilanadi. Yoshlarningjamiyatdatutgano‘rni, ularningmavqei, ularegallaydiganbilimlarninghajmivabirqatorboshqafaktorlarijtimoiysharoitlargabog‘liqdir.

Ilko‘spirinlikYoshidagibolalarbu 15 Yoshdan 17-18 Yoshgachabo‘lganakademiklitseyvakasb-hunarkollejlario‘quvchilaridir. O‘spirinlik – buodamningfuqarosifatidashakllanishi, uningijtimoiyjihatdanetilishi, o‘ztaqdirinio‘zihalqilishi, ijtimoiyhayotgafaolishtiroketishidavri, fuqarovavatanparvarningma’naviysifatlaritarkibtopadigandavrdir.Faolijtimoiyhayot, o‘qishningyangixarakteri (mustaqilbilimolish) yigitvaqizlardadunyoqarashningshakllanishiga, ulardamustaqillikvaburchhissiningtarkibtopishiga, bilimningturlisohalaridaularningijodiyqobiliyatiniavjoldirishgakattata’sirko‘rsatadi.

RuspsixologiL.I.Bojovichilko‘spirinlikdavridashaxsmotivatsionsohasiningrivojlanishigaurg‘uberadi: o‘quvchilarninghayotdao‘zo‘rninivaichkipozitsiyasinianiqlashi, dunyoqarashningshakllanishivauningbilishfaoliyatiga, o‘z-o‘zinianglashgavaaxloqiyonggata’sirinazardatutiladi.

Ilko‘spirinlarmustaqilhayotsohasidayaqinistiqbolgaegabo‘larekanlar, o‘zlarininghayotyo‘llarinibelgilabolishga, bundanbuyongimehnatfaoliyatlarininganiqistiqbollarinianiqlabolishga, o‘zlariningkelgusiixtisoslarinitanlashgaintiladilar. SHumunosabatbilankasb-hunargaoidqiziqishlartarkibtopadivayanadabarqarorroqbo‘libqoladi, yigitvaqizlaro‘zkelajaklarihaqidajiddiyroqo‘ylayboshlaydilar.

Ilko‘spirinlikdavridagijismoniyrivojlanishustidato‘xtalibo‘tamiz, bunarsaquyidagisabablargako‘ramuhimdir. Jismoniyrivojlanishningayrimxususiyatlariilko‘spirinshaxsiningayrimsifatlaririvojlanishigama’lumdarajadata’sirko‘rsatadivauningbundankeyingihayotfaoliyatisohasidagiimkoniyatlarinibirqadarbelgilabberadi. Birinchidanbuo‘rindakasbtanlashnazardatutiladi, buesama’lumdarajadayigitvaqizlarningindividualjismoniytuzilishixususiyatlarigahambog‘liqdir. Ikkinchidan, jinslarningo‘zaromaylita’sirko‘rsatadiki, bundajismoniyrivojlanishxususiyatlarianchamuhimrolo‘ynaydi. O‘ziningjismoniykuchinivajozibadorligini, sog‘lomligivamukammalliginihisetishyigitvaqizlardao‘zigaishonch, dadillik, tetiklik, optimizmvaxushchaqchaqliksingarisifatlarningtarkibtopishigata’sirko‘rsatadi.

Bo‘yningo‘sishio‘spirinqizlarda 15-16 Yoshgacha, o‘g‘ilbolalarda 17-18 Yoshgachadavometadi. BuYoshdamuskullarkuchitezo‘sadi. Masalan, 18 Yoshlibolamuskulkuchi 12 Yoshlibolaganisbatan 2 baravarko‘pbo‘ladi. Jismoniytaraqqiyot, asosan, to‘g‘riovqatlanishrejimigavajismoniytarbiyabilanshug‘ullanishigako‘pjihatdanbog‘liq. JinsiytaraqqiyotjihatdanbuYoshdagiko‘pchilikyigitvaqizlarpostpubertat (tugallanuvchi) davrdabo‘ladilar. BularningjismoniyrivojlanishikattaYoshdagiodamningjismoniyrivojlanishidankamfarkqiladi. Bo‘yningvaorganizmningnotekiso‘sishivarivojlanishdavritugallanadihamdajismoniyrivojlanishningnisbatanbirmunchatekisdavriboshlanadi.O‘spirinlikYoshidajismoniysifatlar (bo‘y, og‘irlik) nisbatanbarqarordarajagaetganbo‘ladi. Shuningdek, muskulkuchivaishchanlikqobiliyatisezilarlidarajadaortadi.

Ko‘krakqafasininghajmikengayadi, skelet, naychasimonsuyaklarqattiqlashadi, to‘qimalarvaa’zolarningshakllanishivafunksionaltaraqqiyotitugallanadi. OdatdabuYoshdayurakvaqontomirlarningrivojlanishidao‘smirlargaxosbo‘lgannotekislikenditekislashadi, qonbosimibaravarlashadi, ichkisekretsiyabezlaribirme’yordaishlayboshlaydi. Nervsistemasiningvaxususan, miyarivojlanishidagio‘zgarishlarma’lumbo‘libqoladi. Lekin, buo‘zgarishlarmiyamassasiningortishihisobigaemas, balkimiyaningichkihujayralarituzilishiningmurakkablashuvihisobigaro‘yberadi.

Kattayarimsharlarqatlamidagihujayralarningtuzilishisekin-astakatttaYoshdagikishimiyasininghujayralarigaxosbo‘lganxususiyatlargaegabo‘ladi.Boshmiyapo‘stiningqismlaridaassotsiativto‘qimalarningmiqdoriko‘payadi. Natijadao‘qishvamehnatjarayonidakatta (yarimsharlar) qatlamininganalitik-sintetikfaoliyatimurakkablashadi. Ba’zanbuYoshdagio‘quvchilardanervqo‘zg‘aluvchanliginingortishi, nervsistemasinormalishlashiningbuzilishiko‘pinchanoto‘g‘riyashashrejimining: tungimashg‘ulotlar, to‘yibuxlamaslik, toliqish, chekish, noratsionalovqatlanish, zararliodatlarvaboshqaayrimsabablarningnatijasidaro‘yberadi.

Ilko‘spirlikYoshiningboshlanishidaodatdajinsiyetilishtugallanadi, ikkilamchijinsiybelgilarrivojlanadi, buholyigitvaqizlarningtashqiko‘rinishidahamsezilarlio‘zgarishhosilqiladi. Jinsiyetilishdavriningtugallanishihalijismoniyetuklikniham, buningustigapsixikvama’naviyetukliknihamanglatmaydi. Faqat 18 Yoshgaborib, nikohdano‘tishgaruxsatberiladigandavrda, shuYoshuchunminimaldarajadazarurbo‘lganjismoniy, ma’naviy, fuqaroliketuklikdarajasiboshlanadi. 18 YoshliyigitvaqizlarjamiyattomonidankattaYoshlikishilardebe’tirofetiladi.

Ilko‘spirinlikdavriniikkinchio‘tishdavridebhisoblashmumkin. Agarbirinchio‘tishdavriko‘proqbolalikkayaqinbo‘lsa, ikkinchio‘tishdavridabo‘lgano‘spirinko‘proqYoshlikdavrigayaqindirvashujihatidano‘rganiladihamdatadqiqetiladi. Ilko‘spirinlikdavri, asosan, undamustaqilhayotningboshlanishi(o‘rtamaktabnitamomlab, litsey, kollejlargakirishi)bilanxarakterlanadi. Hayotdagibuo‘zgarishlarilko‘spirinningshaxsiga, o‘z-o‘zinianglashigata’sirko‘rsatadi. O‘smirlardanfarqlio‘laroqilko‘spirinlarkattahayotnitasavvuretmaydilar, balkiundaishtiroketadilar.

Ilko‘spirinlarningmustaqilligiortishibilankattalarningungamunosabatlarihamo‘zgaradi. Kattalaro‘smirgako‘proqboladebqarasalar, ilko‘spirinYoshdagilargakattaodamdekmunosabatdabo‘ladilar. Ilko‘spirinlarhayotdao‘zo‘rninitopishganisbatanintilishianglanganholatdabo‘ladi. Uo‘zhayotiyrejalariniamalgaoshirishuchunharakatqilaboshlaydivama’lumbirkasbniegallayboshlaydiyokishusohabo‘yichaakademiklitseylardao‘qishinidavomettiradi. O‘spirinlartanlagansohalariyokikasblaridajudakattayangiliklar, kashfiyotlarqilgilarikeladi, lekinasta-sekinlikbilanyangilikvakashfiyotlarqilishuchunulardabilimvatajribaetishmayotganligini, buninguchunko‘proko‘qishvao‘rganishlarikerakliginianglayboshlaydilar.

Hayotfaoliyatikengaygansari, o‘spirinlardaijtimoiyrollarkengligifaqatmiqdortomondanginakengayibqolmay, balkisifattomonidanhamo‘zgaribboradi. Masalan: 16 Yoshdapasportoladi; 18 Yoshidanfaolsaylashhuquqigavaoilaqurishimkoniyatigaegabo‘ladi. O‘spirinjinoiyishlaruchunjavobgarbo‘ladi. Ba’zio‘spirinlarbuYoshdanboshlabishlayboshlaydilar. Kasbtanlashhaqidao‘ylayboshlaydilar. Lekin, shungaqaramayo‘spirinlardakattalargaqaramlikxususiyatlarisaqlanibqoladi.

O‘spirinlar (16-18 Yoshlar) o‘zlariningpsixologikxususiyatlaribilanboshqaYoshdavrdagibolalardankeskinfarqqiladilar. Jismoniyhamdaaqliyjihatdanvoyagaetgan, kamolotgaerishgan, dunyoqarashi, o‘z-o‘ziniboshqarishikabietukinsoniyxususiyatlaritarkibtopganbo‘ladi. Ularvazmin, mulohazalibo‘ladilar, kattaYoshdagilargahurmat-ehtirombilanqaraydilar. Ularuzoqniko‘zlaydigan, kelajakuchunqayg‘uradigan, ota-onalariningyaqinyordamchisigaaylanadilar. O‘quvfaoliyatio‘spirinningasosiyfaoliyatibo‘libqolaveradi, o‘qishganisbatano‘smirlikYoshigaqaragandao‘spirinlikdabirmunchayuqoriroqbo‘ladi. Mustaqilhayotgatayyorgarliginio‘z-o‘zinianglashibilanbog‘liqmotivlarbudavrdaetakchio‘rinniegallaydi. Motivlartizimidajamiyatningto‘laqonlia’zosibo‘lishgaintilish, insonlarganafkeltirishkabiijtimoiymotivlarustunlikqiladi. Budavrdao‘spirinlarningkelgusihayotivatanlayotgankasbiyrejalarigako‘rafanlarganisbatanqiziqishlario‘zgaradi. O‘spirinningfanlargahamdashufano‘qituvchilariganisbatanmunosabatio‘zgaradi. O‘spirinlikdavridao‘ziko‘zlaganmaqsadlarigaerishishgaasoslanganmotivlarbirinchio‘ringako‘tariladi. O‘smirlaro‘zlariningo‘qishgabo‘lganmunosabatlarivaularningo‘qish-o‘rganishgaundovchisabablarniyaxshianglaydilar. O‘spirinlikYoshidaboshdankechiriladiganhis-tuyg‘ularningboyligi, xilma-xilligibilan, hayotningturlitomonlarigaemotsionalmunosabatdabo‘lishibilanajralibturadi.

7.2.Xorijiypsixologiyadailko‘spirinlikhaqidanazariyalar

RuspsixologiL.S.Vigotskiy 1920 yillardayoqilko‘spirinlarhaqidanazariyalarko‘pligita’kidlaganedi. Ilko‘spirinlarhaqida 3tayirikyo‘nalishlarniajratibko‘rsatishmumkin.

Birinchiyo‘nalishbiogenetikyo‘nalishdebataladi, uningasosidaetilishningbiologikjarayonlariyotadi. Ikkinchiyo‘nalishsotsiogenetikyo‘nalishdebataladi, undaasosiye’tiborijtimoiylashuvgaqaratiladi. Uchinchiyo‘nalishpsixogenetikdebatalib, uningasosidapsixikjarayonlarvafunksiyalarningrivojlanishiyotadi.

Taraqqiyotningbiogenetiknazariyalaridarivojlanishningbiologikdeterminantlarigaasosiyurg‘uberiladi. Rivojlanishjarayoniningo‘zibosqichlariuniversalbo‘lganetilishsifatidatalqinetiladi. Buyo‘nalishningyorqinnamoyondalaridanbiriXXasramerikalikpsixologi