Umumiy psixologiya

5.2.KichikmaktabYoshidagibolalarningaqliyrivojlanishi

O‘qishfaoliyatikichikmaktabYoshidagio‘quvchiningaql-idroki, sezgirligi, kuzatuvchanligi, eslabqolishvaesgatushirishimkoniyatlariningrivojlanishiuchunmuhimshart-sharoitlaryaratadi, hisoblashmalakalarinishakllantiradi.SHuYoshdagibolaidrokiningo‘tkirligi, ravshanligi, sofligi, aniqligi, xayoliningyorqinligi, xotirasiningkuchliligi, tafakkuriningyaqqolligio‘ziningqiziquvchanligi, ishonuvchanligibilanboshqaYoshdagibolalardanajralibturadi.

Kichikmaktabdavridao‘qishfaoliyatibilanshug‘ullanish, jumladan, moddiynarsalarningharxilxossalaribilantanishishsezgilarningo‘sishigakattata’sirko‘rsatadi. KichikmaktabYoshidagio‘quvchilardaasosanfarqqilaolish, ko‘rishvaeshitishsezgilariayniqsatezo‘sadi. 7-10 Yoshlibolalardaranglarningtuslarinisezish 45% ortishi,10-12 Yoshgachabolalardaesa 65%gachaortishirusolimlaritomonidananiqlanilgan. Kichikmaktabo‘quvchilarinirasmchizishgao‘rgatishranglarnifarqlashsezgirliginingo‘sishigakattata’sirko‘rsatadi. Ohanglarnifarqqilishsezgirligi, ayniqsabolalargamusiqavaashulao‘rgatishjarayonidakuchlisuratdao‘sadi. Sezgilarningo‘sishidaShuningdek, jismoniytarbiyamashg‘ulotlarininghamahamiyatikatta. Aniqharakatqilishgajalbetuvchimashqlarbolalarningmuskul-harakatsezgilarinio‘stiradi.

Kichikmaktabdavrigakelibidrokninghammaturlariasosanta’lim- tarbiyatufaylimazmun, aniqlik, ravshanlikjihatdanko‘pdarajadatakomillashadi.MazkurYoshdagibolalaro‘zidroklarininganiqligi, ravonligi, o‘tkirligibilanboshqaYoshdavrdagiinsonlardankeskinfarqqiladi. Ularharbirnarsagaberilib, o‘tasinchkovlikbilanqarashlarisababliidrokningmuhimxususiyatlarinio‘zlashtirishimkoniyatigaegabo‘ladilar.

Birinchisinfgakelganbolapredmetlarningrangi, shaklivakattaligini, ularnimaqondajoylashishinibilishbilan, birgaularnitaqqoslayoladi. Maktabdamuvaffaqiyatlio‘qishuchunbolasensorrivojlanganlikdarajasiningyuqoribo‘lishijudamuhimhisoblanadi. MaktabYoshigakelib, normalrivojlanayotganbolalarrasmvasuratlarrealhayotniaksettirayotganliginiyaxshitushunadilar. Shuninguchunhamsuratvarasmlardanimalaraksetganinirealhayotgataqqoslaganholdabilishgaharakatqiladilar. Bolarasmlardaatrof-hayotdaginarsalarnikichiklashtiribtasvirlanganliginianglaybiladi. Butasvirlarbolalardaestetikvabadiiydidnirivojlantiradi. CHunki, bolashurasmlarorqaliolamgo‘zalligini, uningturfaranglardaniboratekanliginianglaydi, ajratadivao‘zmunosabatinibildiraoladi.Ta’lim-tarbiyajarayonidabolalardaixtiyoriyidrokvakuzataolishqobiliyatio‘sadi. Kuzatabilishmuvafaqqiyatlio‘qishuchunzarurshartlardanbiridir. O‘quvchilardakuzatabilishqobiliyatiularningtafakkuri, irodasi, qiziqish, havaslaribilanbirgalikdao‘sibboradi. BuYoshdagio‘quvchilaro‘zidroklarinimustaqilidoraetaoladilar. Boshlang‘ichsinfo‘quvchilarikattaYoshdagiodamlardandeyarliqolishmasdanto‘g‘richiziqniko‘zbilanchamalabtengikkibo‘lakkabo‘laoladilar, narsavachiziqlarnikatta-kichikligigaqarabtaqqoslayoladilar, narsalarningfazodaturgano‘rnini, ularningqaysibiriyaqinroqyokiuzoqroq, qaysibiribalandroqyokipastroqjoylashganiniko‘zbilanchamalab, shumasofanibosibo‘tishuchuntalabqilinadiganvaqtnihamtaxminanhisoblayoladilar.

Maktabta’limigatayyorlanayotganboladadiqqatnisbatanuzoqmuddatlivashartlibarqarorbo‘ladi. Boshlang‘ichsinfo‘quvchilaridadiqqatniirodaviyzo‘rberishbilanboshqarishvavaziyatgamoslashimkoniyatiyaxshibo‘lmaydi. Buningasosiysababi, ulardaixtiyoriydiqqatningkuchsizligivabeqarorligidir. Bolalardaixtiyorsizdiqqatko‘proqrivojlanganbo‘ladi. Boshlang‘ichsinfo‘quvmateriallariningyaqqolligi, yorqinligi, jozibadorligi, o‘quvchidabeixtiyorhis-tuyg‘ularniuyg‘otadivakuchliirodaviyzo‘riqishsizfanasoslariniegallashimkoniniberadi. 1-2 sinfo‘quvchilaridiqqatiningo‘zigaxosxususiyatlaridanbiri - uningetarlichabarqaroremasligidir. Shuninguchunhamularo‘zdiqqatlariniuzoqmuddatmuayyannarsalargaqarataolmaydilarvadiqqatob’ektlariustidauzoqturaolmaydilar.Ta’limjarayonikichikmaktabYoshidagio‘quvchilarningixtiyoriy, barqaror, mustahkam, kuchli, faolonglidiqqatnirivojlantirishgaqulayshart-sharoityaratadi. Bilimolishjarayonidamustaqilaqliymehnatqilish, misol-masalalarechish, mashqlarbajarish, takrorlashirodaviyzo‘rberishjarayonidaixtiyoriy, onglidiqqattarkibtopadi. BuYoshdagibolalardaixtiyoriydiqqatnito‘plash, tashkilqilish, unitaqsimlash, ongliravishdaboshqarishuquvishakllanaboshlaydi.

UshbumatritsakichikmaktabYoshidagio‘quvchilardiqqatiningko‘chishi, taqsimlanishi, mahsuldorligivabarqarorliginianiqlashuchunishlatiladi.KichikmaktabYoshidagibolagaLandoltxalqachalarichizilganblanktaqdimetiladivaungaquyidagiqo‘llanmaberiladi. “Hozirbizsenbilan “ Diqqatlibo‘lvailojiborichatezroqishla“ nomlio‘yino‘ynaymiz. Senhozirboshqao‘rtoqlaringbilanmusobaqalashasan. Keyinmusobaqadakimyutganiniko‘ramiz. Senibajarganishlaringo‘rtoqlaringnikidanyomonbo‘lmaydidebo‘ylayman. SHundanso‘ngbolagaLandoltxalqachaliblankko‘rsatiladivaunimaqilishikerakligitushuntiriladi. Uxalqachalarniqatorlarbo‘yichadiqqatbilanqarashivaularorasidanjoyidano‘zgartiribchizilganxalqachalarnitopishivaularnibelgilabqo‘yishikerak.

Ish 5 minutdavomidabajariladi. Harbirminutdanso‘ngeksperimentator “chiziq” debaytadi. Buvaqtdabolato‘xtaganjoyigachiziqtortishikerakbo‘ladi. 5 minuto‘tganidanso‘ngeksperimentator “to‘xta” debaytadivabolaishnito‘xtatishikerakvao‘shaergaikkitachiziqtortibqo‘yishizarur. Ishtugatilganidanso‘ngeksperimentatorbolatomonidanharbirminutichidahamda 5 minutdavomidako‘ribchiqilganxalqachalarsoninianiqlaydi. Shuningdek, ishlashjarayonidaharbirminutdava 5 minutdavomidayo‘lqo‘yilganxatoliklarhisoblaniladi.

KichikmaktabYoshidagibolama’lumdarajadao‘zfaoliyatinio‘zimustaqilrivojlantiraoladi. Uo‘zrejasini, uyokibuishniqandayketma-ketlikdabajarishniso‘zbilanifodalabberaoladi. Rejalashtirishso‘zsizbolaningdiqqatinitashkiletaoladivarivojlantiradi. KichikmaktabYoshidagibolalaro‘zdiqqatlariniaqliymasalalargaqarataoladilar, lekinbujudakattairodaviykuchnivayuqorimotivatsiyanitashkiletilishinitalabetadi.

O‘quvfaoliyatiboladanberilgano‘quvmateriallariniesdasaqlabqolishnitalabetadi, o‘qituvchio‘quvchisiganimalarnieslabqolishizarurligihaqidako‘rsatmalarberadi. O‘quvchinimanieslabqolishikerakliginitakrorlaydi, unitushunibolishgaharakatqiladi. LekinbuYoshdaixtiyorsizxotira, shubhasiz, ustunlikqiladi. Bolaningxotirasidasaqlabqolishiniasosanuningishgabo‘lganqiziqishibelgilabberadi. O‘quvmaterialinitushunish, eslabqolishningasosiyshartihisoblanadiBirinchisignalsistemasiikkinchisignalsistemasidanbirmunchaustunligitufaylikichikmaktabYoshidagio‘quvchilardamantiqiyxotiradanko‘rako‘rgazmaliharakatlixotiraustunlikqiladi. Shuninguchunhamularnazariyqonunvaqoidalardan, mavhumtushunchalardanko‘rayaqqolma’lumotlar, axborotlar, voqeavahodisalarni, obrazlarvanarsalarnitezroqhamdamustahkamroqeslabqoladilarvauzoqmuddatesdasaqlaydilar. KichikmaktabYoshidagibolalarta’limolishmunosabatibilanmantiqiy, ya’nima’nosigatushunibesdaqoldirishqobiliyatio‘sibboradi. Esdaqoladiganmaterialninghajmikengayibboradi, materialningmazmuninitushunishhamchuqurlashadivamurakkablashadi. Ba’zanboshlang‘ichsinfo‘quvchilari, hattomazmunitushunarlibo‘lganmaterialnihamma’nosigae’tiborbermasdan, mexanikravishdao‘rganiboladilar. RespublikamizningpsixologolimiE.G‘.G‘ozievningfikrigako‘ra, buningsabablariquyidagilar:1)ularningmexanikxotirasiboshqaxotiraturlarigaqaragandayaxshiroqrivojlanganiuchunhamma’lumotlarniaynan,o‘zgarishsizeslabqolishimkoniniberadi;

2) o‘quvchilaro‘qituvchiqo‘yganvazifanianglabetmaydilar,natijadauning “to‘g‘ritushuntiribber” degantalabiniso‘zma-so‘ztakrorlashdebbiladilar; 3)ularningnutqboyliginietishmasligi (ilmiyatamalar, tilqonuniyatlarinibilmasligi) materialniijodiyto‘ldirish, ungaqo‘shimchaqilishimkoniyatiyo‘qligiuniso‘zma-so‘zqaytarishniosonlashtiradi; 4) o‘quvchilarmatnnito‘g‘riusullarbilaneslabqolishnibilmaydilar. BundayholatshuYoshdagibolalardaalbattabo‘lishikerakemas. Mexanikesdaqoldirishko‘pinchao‘qituvchilaro‘quvchilaridamantiqiyxotiranio‘stirishgaetarlie’tiborbermaganhollardabo‘lishimumkin.Ta’limjarayonidao‘quvmaterialiningma’nosini, mohiyatini, turlimulohazalarni, dalillarni, ilmiyasoslarinieslabqolishvaesgatushirishorqalio‘quvchilardamantiqiyxotiratakomillashadi. Birinchisinfdanboshlabixtiyoriyesgatushirishqobiliyatitezrivojlanaboshlaydi. O‘qishjarayoniuchunixtiyoriyesdaqoldirishham, ixtiyoriyesgatushirishhambarobartalabetiladi. Busizo‘qishjarayoniningnormalbo‘lishimumkinemas. O‘quvchilardanfaqato‘rganib, bilibolishginaemas, balkio‘rganibbilibolganinixotirlayolishhamtalabetiladi. O‘quvmaterialinimuayyansistemabilanxotirlashfaqatixtiyoriyesgatushirishyo‘libilanbo‘lishimumkin.

O‘quvchilartushunchavaqoidalarnita’riflabberolmaykolganlaridayokita’riflashmumkinbo‘lmaganpaytlardatasvirlab, taqqoslab, xarakterlab, misollarbilanko‘rsatibberadilar.Darsjarayonidao‘qituvchiturlivaziyatlarnitasavvurqilishniso‘raydi. Buholat, albatta, biron-biryordamchiqurollar-predmetlar, maketlar, sxemalarbo‘lgantaqdirdaginao‘quvchitasavvurinirivojlantirishimumkin. AksholdabuYoshdagibolalarmustaqiltasavvur, harakatlarqilishgaqiynaladilar. Kichikmaktabdavridatasavvurasosanbolalarrasmchizayotganlarida, Shuningdekertakvahikoyalarto‘qiyotganlaridarivojlanadi. KichikmaktabYoshidagio‘quvchilaro‘zxayollarivatasavvurlarigaasoslanganholdaqiziqarliertakvahikoyalarnio‘zlarimustaqilravishdato‘qiyoladilar. KichikmaktabYoshidagibolalartasavvurijudakengvaxilma-xilbo‘ladi. Ayrimo‘quvchilarrealborliqnitasavvuretsalar, boshqalariesafantastikobrazvavaziyatlarnitasavvuretadilar. SHuboiskichikmaktabYoshidagibolalarnirealistlarvafantazyorlargaajratishmumkin. Bolalarko‘pinchao‘zlarigama’lumsiymolar, syujetlardanfoydalanganholdayangiobrazlarnitasavvuretadilar, yaratadilar. Judako‘pmultfilmlaranashundaybolalarningtasavvurlariasosidayaratilgan. Turlitasavvurlarzamiridaularningqo‘rquvniengishi, do‘sttopishi, xursandchilikhislariyotadi. Bundantashqari, tasavvurterapevtiknatijagaolibkeluvchifaoliyatsifatidahamnamoyonbo‘lishimumkin. Bolarealhayotdaqiyinchiliklargaduchkelib, ulardanchiqibketaolmaganholatdahamko‘pinchaxayolgaberiladi. Masalan, mehribonlikuyidatarbiyalanayotganbolao‘zininghammahavasqiladiganoilasi, uyibo‘lishini, buuygao‘g‘rilarkelibqolsa, uqahramonlikqilishinitasavvurqiladi. O‘ztasavvuridayaxshiyokiyomonholatlarniboshidankechirganbolao‘ziningkelgusixatti-harakatlarimotivatsiyasiuchunzamintayyorlaydi. Kattalarganisbatanbo‘lgantasavvurningbolalarhayotidagiahamiyatijudakatta. Bolatasavvurqilibatrof-hayotnichuqurroqbilaboshlaydi, o‘z-o‘ziningshaxsiytajribasidantasavvuryordamidachetgachiqaoladi, ijodiylayoqatirivojlanadi, shaxsiyxususiyatlariningrivojlanishigaxizmatqiladi.Maktabningbirinchisinfigakelganboladaxayoletarlidarajadarivojtopganbo‘ladivauxilma-xiltasavvurlarningkattaginazaxirasigaegabo‘ladi. O‘qishjarayonidaufaqatidrokvaxotiratasavvurlarigatayanibqolmasdan, balkishubilanbirga, xayolidayaratilgantasavvurlargahamtayanib, o‘rgatilayotganmaterialniyaqqoltarzdao‘zlashtiraboradi.

Bolaningxayolitevarak-atroftaassurotlari, tasviriysan’atasarlarinietarlidarajadaaksettirishdavujudgakeladi. Siymolar, shartlibelgilar, tabiatmanzaralarijamlanib, o‘quvchilardaxayolpaydobo‘ladi. Boshlang‘ichsinfo‘quvchilario‘ynaydigano‘yinlardahamularningxayolinio‘sishidavometaveradi.O‘quvchilaro‘zo‘yinlaridaturlinarsalarniyasaydilar, turlierlargasayohatqiladilar. Bundayo‘yinlarlardano‘quvchimazmundortaassurotlaroladivaundaturlitasavvurlarhosilbo‘ladi, uningijodiy, qurish-yasashvabadiiyqobiliyatlario‘sadi. KichikmaktabYoshidagio‘quvchiningxayolio‘ziningkengligivamazmundorligijihatidanginao‘zgaribqolmasdan, balkiyo‘nalishijihatidanhamo‘zgaradi. Kichikmaktabdavridagio‘quvchiningixtiyorsizxayoliham, ixtiyoriyxayolihammaktabgachaYoshdagibolalarningxayolidano‘ziningbarqarorligibilanfarqqiladi.

Maktabgakelisharafasidabolaningso‘zboyligio‘zfikrinibayonetaoladigandarajadaortadi. 6 Yoshdaginormalrivojlanayotganbolao‘znutqida 3000-7000 so‘zniishlatadi. Bolalarnutqiningo‘sishidaularningmaktabdagio‘qishfaoliyatiayniqsa, kattarolo‘ynaydi.Bolamaktabgakelmasidanoldino‘ziqandaygapirayotganiustidao‘ylabo‘tirmasdan, o‘znutqidanfaqataloqavabilishvositasitariqasidafoydalanadi. Maktabdaesabolagaplashayotgantilo‘qitiladiganvao‘rganiladiganfanbo‘libqoladi. Maktabdao‘qiyotgan_: bolao‘zonatilininggrammatikasibilanshug‘ullanishinatijasida, o‘znutqinigrammatikaqoidalarigamuvofiqongliravishdatuzishnio‘rganadi. Grammatikanio‘rganishjarayonidabolanutqiningfonetikajihatianiqlanadi, nutqningmorfologikjihatito‘g‘ribo‘libboradi, sintaksistuzilishiesaanchatakomillashadi. Nutqningayrimjihatlarigaxosbo‘lganbusifatlarfaqatgrammatikanio‘qibo‘rganishnatijasidaginao‘sibqolmasdan, balki, shubilanbirga, maktabdao‘qitilayotganboshqafanlarningta’siriostidahamo‘sadi. Maktabdao‘qitilayotganhammafanlarnio‘rganishvashufanlarbilanshug‘ullanishjarayonidao‘quvchinutqininglug‘atzaxirasiboyiydi, so‘zlarningmazmunichuqurlashadivakengayadi, harqaysiso‘zning, harkaysiterminningma’nosianiqlanadi.Boshlang‘ichsinfYoshidagibolalarnutqiasosanot, sifat, son, fe’lvabog‘lovchilardaniboratbo‘ladi. BuYoshdagibolalaro‘znutqlaridaqaysiso‘zlarniishlatganiafzal-u, qaysilariniishlatishmumkinemasliginifarqlayoladilar. 6-7 Yoshlibolajumlalarinimurakkabgrammatiktizimdatuzaoladi. Bolabutunbolalikdavridanutqnijadalravishdaegallabborib, unio‘zlashtirishima’lumbirfaoliyatgaaylanaboradi. 7-9 Yoshlibolalarnutqiningo‘zigaxosxususiyatlaridanbirishundaki, ularo‘zfikrlarinibayonetishuchunginaemas, balkio‘zsuhbatdoshiningdiqqatinio‘zigajalbqilishuchunhamgapiradilar.

Budavrdabolaningyozmanutqihamshakllanaboshlaydi. YOzmanutqjumlalarnito‘g‘rituzishvaso‘zlarnito‘g‘riyozishgama’lumtalablarqo‘yilganligibilanxarakterlanadi. Bolaso‘zlarniqandayeshitganbo‘lsa, shundayligichayozilmasliginibilishi, ularnito‘g‘ritalaffuzetishgavayozishgao‘rganishizarur. YOzmanutqniegallashasosidabolalardaturlimatnlarhaqidama’lumotlaryuzagakeladi. Budavrdayozmanutqendiginashakllanaboshlaganligibois, boladao‘ziyozganfikrlarni, so‘zvaharflarninazoratetishmalakasihalirivojlanmaganbo‘ladi. Lekinungaijodqilishimkoniyatiberiladi. UshbumustaqilijodiyishkichikmaktabYoshidagio‘quvchilardaberilganmavzunianglash, uningmazmuninianiqlash, fikrinibayonetishuchunma’lumotto‘plash, muhimjihatlariniajratibolish,rejatuzish, unima’lumketma-ketlikdabayonetish, malakasiniyuzagakeltiradi. Jumlalarnito‘g‘rituzish, aynanshumazmungamosso‘zlarnitopishvaularnito‘g‘riyozish, tinishbelgilarinito‘g‘riqo‘yish, o‘zxatolarinitopaolishvato‘g‘rilashaqliyrivojlanishningko‘rsatkichlaridanhisoblanadi. MetodistlarkichikmaktabYoshidagibolalarningnutqinirivojlantirishuchunquyidaginutqturlarinisistemaliravishdatashkiletishsxemasinitavsiyaetadilar.