Umumiy psixologiya

- ikkinchidan, bolalaro‘yinjarayonidao‘zixtiyorlaridaginarsalarni, o‘zlariniqiziqtirgan, ammokattalargaginamansubbo‘lgannarsalargaaylantirib, xohlaganlarichaerkinfaoliyatdabo‘ladilar. Bolalarningo‘yinfaoliyatlariularningjismoniyvapsixikjihatdangarmonikravishdarivojlanishiuchunbirdan-birvositadir.

O‘yinbolalarhayotidashundayko‘pqirralifaoliyatki, undakatgalargamansubbo‘lganmehnatham, turlinarsalarhaqidatafakkurqilish, xom-xayolsurish, damolishvaxushchaqchaqlikjarayonlariningbarchasio‘yinfaoliyatidaaniqbo‘ladi. SHunihamta’kidlabo‘tishkerakki, o‘yinfaqattashqimuhitdaginarsahodisalarnibilishvositasiginaemas, balkiqudratlitarbiyavositasihamdir. Ijodiyvasyujetlio‘yinlardabolalarningbarchapsixikjarayonlaribilanbirgalikdaularningindividualxususiyatlarihamshakllanadi. Demak, bog‘chadagita’lim-tarbiyaishlariningmuvaffaqiyatiko‘pjihatdanbolalarningo‘yinfaoliyatlarinimaqsadgamuvofiqtashkilqilabilishgabog‘liqdir. SHundayqilib, o‘yinbolalarxayolitomonidanyaratilgannarsaemas, aksincha, bolalarxayoliningo‘zi, o‘yindavomidayuzagakelib, rivojlanadiganpsixikjarayondir.SHunihamta’kidlashjoizki, fan-texnikamislsizrivojlanayotganhozirgidavrdahayratdaqoldiradigannarsalarbolalargago‘yo, birmo‘‘jizadekko‘rinadi. Natijadaularhamo‘zlariningturlio‘yinlarijarayonidao‘xshatmaqilib (ya’ni, analogiktarzda), harxilxayoliynarsalarnio‘ylabtopadilar (ucharot, odammashina, gapiradigandaraxtkabilar). Bundantashqari, bolalarningturlixayoliynarsalarnio‘ylabchiqarishlariyanashunianglatadi-ki, ularo‘zlariningharturlio‘yinfaoliyatlaridafaqatatroflaridagibornarsalarniemas, balkiaynichog‘daehtiyojlarinihamaksettiradilar.

Bolalarningo‘yinfaoliyatlaridaturlihayoliyvaafsonaviyobrazlarniyaratishlariodamning (shujumladan, bolalarningham) tashqimuhitdaginarsavahodisalarniaksettirishpassivjarayoniemas, balkifaol, ijodiyyaratuvchanlikjarayoniekanligidandalolatberadi.

Bolalaro‘yinfaoliyatiningyanabirxususiyatibuo‘yinjarayonidabolaningqiladiganxatti-harakatlarivabajaradiganrollariningko‘pinchaumumiylikharakterigaegabo‘lishidir. Bunishundaytushunishkerakki, bolao‘ziningturli-tumano‘yinlaridafaqato‘zigatanishbo‘lganyolg‘izbirshofyorning, vrachning, militsionerning, tarbiyachining, uchuvchiningxatti-harakatlarniginaemas, balkiumumanshofyorlarning, vrachlarning, tarbiyachilarninghamdauchuvchilarningxatti-harakatlariniaksettiradi.

BuYoshdagibolalaro‘zvaqtiningko‘pqisminio‘yinbilano‘tkazadi, ayniqsa 3 Yoshdan 6-7 Yoshgachao‘yinlarahamiyatlitaraqqiyotyo‘linibosibo‘tadi: predmetli-boshqaruvvaramziyo‘yinlardantortibtoqoidalisyujetli-rollio‘yinlargacha. BuYoshdavridabarchao‘yinturlariniko‘rishmumkin.

BuYoshdavridavomidabolalarningquyidagiasosiyfaoliyatturlariizchillikdatakomillashibboradi: predmetlarbilanboshqarisho‘yini, qonstruktivtipdagiindividualpredmetlio‘yin, jamoaviysyujetli-rollio‘yinlar, individualvaguruhiyijod, o‘yin-musobaqa, o‘yin-muloqot, uymehnati. KichikmaktabgachaYoshdagibolalarasosanpredmetlar, turlixilo‘yinchoqlarbilanyolg‘izo‘zlario‘ynaydilar. O‘zlariningpredmetlivakonstruktorlio‘yinlaridaidrok, xotira, tasavvur, tafakkurjarayonlarini, Shuningdeko‘zharakatqobiliyatlarinitakomillashtiribboradilar.Albatta, turmushtajribalarivafaoliyatlaridoirasicheklangankichikYoshdagibolalar (ba’zankichikguruhbolalariham) o‘zlariningo‘yinlaridaqonkretodamlarnivaularningharakatlariniaksettiradilarxolos. Masalan, (oyisini, dadasini, akasini, tarbiyachisinivashukabilarni). O‘rtayokikattabog‘chaYoshidagibolalarningo‘yinlaridaesabundayobrazlarumumiylikharakterigaegabo‘laboshlaydi. Sekin-astao‘rtamaktabgachadavrgaboribo‘yinjamoaviybo‘libboradivaungako‘proqbolalarqo‘shilaboshlaydi. Bolalarningindividualxususiyatlarini, ularningjamoao‘yinlaridavomidakuzatishqulaydir. O‘zo‘yinlaridabolalarkattalarningpredmetlargamunosabatiniginaemas, balkiko‘proqularningo‘zaromunosabatlarinihamaksettiradilarvaulargataqlidetadilar.Shuningdek, jamoao‘yinlaridabolalarbirguruhodamlarningmurakkabhayotiyfaoliyatlariniaksettiradilar. Masalan, «poezd» o‘yininiolaylik. Bundamashinist, parovozgako‘miryoquvchi, provodniklar, qontrolyor, kassir, stansiyaxodimlarivayo‘lovchilarbo‘ladi. Bolalarningmanashukabijamoao‘yinlariartistlarningfaoliyatigao‘xshaydi. CHunki, jamoao‘yinidagiharbirbolao‘zroliniyaxshiadoetishgaintilishibilanbirga, o‘yinningumumiymazmunidanhamchetgachiqibketmaslikkatirishadi. Buesa, harbirboladano‘ziningbutunqobiliyatiniishgasolishnitalabetadi. Ma’lumrollargabo‘linganjamoao‘yini, bolalardanqat’iyqoidalargabo‘ysunishinivaayrimvazifalarnitalabdoirasidabajarishnitaqozoetadi. Shuninguchunbolalarningbundayjamoao‘yinlaripsixologikjihatdankattaahamiyatgaega. CHunki, bundayo‘yinlarbolalardairodaviylik, xushmuomalalik, o‘yinqoidalariga, tartib-intizomgabo‘ysunganvashukabiboshqaijobiyhislatlarnitarbiyalaydivarivojlantiradi.

Engasosiysibuo‘yinlardakattalarningpredmetlidunyoganisbatanxulq-atvoritakrorlanmaydi, odamlarorasidagimunosabatlarga, xususan – rollarigaimitatsiya (taqlid) qilinadi. Bolalarushbumunosabatlarasosidaquriladiganrollarnivaqoidalarniajratadilar, o‘yindaungaamalqilinishiniqattiqnazoratqiladilarvao‘zlarihamulargarioyaqilishgaharakatqiladilar. Bolalarningsyujetli-rollio‘yinlariturlimavzulardabo‘lib, bolalarularbilanhayotiytajribasigamuvofiqyaxshitanishdir. Bolalartarafidano‘yindaqaytaijroetiladiganrollar –oilaviy (ona, ota, buvi, buva, o‘g‘il, qizvah.k) yokitarbiyaviy (enaga, bog‘chadagitarbiyachi,) yokiertakqahramonlari (bo‘ri, ayiq, tulki, quyon, echki,) yokikasbiy (shifokor, komandir, uchuvchi). Rollarniijroetuvchilarkattalaryokibolalaryokiularnio‘rninibosuvchio‘yinchoqlar, qo‘g‘irchoqlarbo‘lishimumkin.

UshbuYoshdavritaraqqiyotuchunzarurbo‘lganikkitafaoliyatturiningboshlanishibilanbog‘langan: mehnatvao‘qish. BuYoshdagibolalarningo‘yin, mehnatvao‘qishnio‘zlashtirishlariniketma-ketligibosqichinianiqlashmumkin, bundamaktabgachaYoshdavritahlilmaqsadidashartliravishda 3 tadavrgabo‘linadi: kichikmaktabgachaYoshdavri (3-4 Yosh), o‘rtamaktabgachaYoshdavri (4-5 Yosh) vakattamaktabgachaYoshdavri (5-6 Yosh). Ushbubo‘lishYoshdavrlaripsixologiyasidabolalarningpsixologiyasivaxulq-atvoridagijadalvasifatiyo‘zgarishlarniqaydetishuchuno‘tkaziladi.

KichikmaktabgachaYoshdagilarhali, qoidagamuvofiq, yolg‘izo‘ynaydilar. O‘zlariningpredmetlivaqonstruktorlio‘yinlaridaidrok, xotira, tasavvur, tafakkurvaharakatqobiliyatlarinitakomillashtiribboradilar. UshbuYoshdagibolalarsyujetli-rollio‘yinlaridaodatdakundalikhayotlaridakuzatadigankattalarningharakatlariniqaytanamoyonetadilar.

Sekin-astao‘rtamaktabgachadavrgaboribo‘yinbirgalikdabo‘libboradivaungako‘proqbolalarqo‘shilaboshlaydi. Engasosiysibuo‘yinlardakattalarningpredmetlidunyoganisbatanxulq-atvoritakrorlanmaydi, odamlarorasidagimunosabatlarga, xususan – rollilarigaimitatsiya (taqlid) qilinadi. Bolalarushbumunosabatlardaquriladiganrollarnivaqoidalarniajratadilar, o‘yindaungaamalqilinishiniqattiqnazoratqiladilarvao‘zlarihamulargarioyaqilishgaharakatqiladilar. Syujetli-rollibolalaro‘yinlariturlimavzulardabo‘lib, bolalarularbilanhayotiytajribasigamuvofiqyaxshitanishdir. Bolalartarafidano‘yindaqaytaijroetiladiganrollar – buqoidagamuvofiq, oilaviyrollar (ona, ota, buvi, buva, o‘g‘il, qizvah.k) yokitarbiyaviy (enaga, bog‘chadagitarbiyachi) yokiertaknamo (echkicha, bo‘ri, quyon, ilon) yokikasbiy (shifokor, komandir, uchuvchi). Rollarniijroetuvchilarodamlar, kattalaryokibolalar, yokiularnio‘rninibosuvchio‘yinchoqlar, qo‘g‘irchoqlarbo‘lishimumkin.

O‘rtavakattamaktabgachaYoshdavridasyujetli-rollio‘yinlarrivojlanadi, biroqkichikmaktabgachaYoshdavridano‘yinlargakiritiladiganvaamalgaoshiriladiganmavzulari, rollari, o‘yinharakatlariningqoidalaribilankattaturli-tumanligibilanfarqlanadi. Tabiiyxarakterdagiko‘pginapredmetlarshartlilarigaalmashtiriladivaramzlio‘yinboshlanadi. Masalan, oddiykubiko‘yindanvaungaajratilganroldanqat’iynazarramziyma’nodamebellarvamashinalarni, odamlarvahayvonlarninamoyishetadi.

O‘yinlardaasosiyrolqoidalargarioyaqilishgavamunosabatlarga, masalan, subordinatsiyagaajratiladi. Bundabirinchimarotabaliderlikpaydobo‘ladi, bolalardatashkilotchilikko‘nikmavamalakalaririvojlanadi.

SHubilanbirqatordao‘yinliindividualfaoliyatningramziyshakllaridanyanabirirasmchizishdir. Ungasekin-astako‘proqtasavvur, xayolvatafakkurqo‘shilibboradi. Bolako‘rganlarinitasvirlashdanvaqtibilanbilganlarini, xotirasidagivao‘zio‘ylabtopganlarinichizaboshlaydi. O‘yin-musobaqalaralohidasinfgaajratiladi, undayutuqvag‘oliblikbolalarnijudajalbqiladi. Taxminqilinishicha, aynanshundayo‘yinlardamuvaffaqiyatgaerishishmotivatsiyasishakllanadivamustahkamlanadi.

KattamaktabgachaYoshdavridaqonstruktorliko‘yinimehnatfaoliyatigaaylanaboshlaydi, o‘yinjarayonidabolaturmushdazarurbo‘lgannimanidiryasaydi, yaratadi, quradi. Bolalarbundayo‘yinlardaoddiymehnatko‘nikmavamalakalariniegallaydilar, ulardaamaliytafakkurfaolrivojlanadi. Bolao‘yindako‘plabuy-ro‘zg‘orasboblarivapredmetlaridanfoydalanishnio‘rganadi. Undao‘zxatti-harakatlarinirejalashtirishqobiliyatipaydobo‘ladivarivojlanadi, ko‘pharakatlarivaaqliyoperatsiyalari, tasavvurvaxayolitakomillashadi.

BuYoshdavridagibolalarijodiyfaoliyatdantasviriysan’atayniqsa, rasmchizishniyaxshiko‘radilar. Bolaningnimanivaqandayifodalashigaqarab, uningatrofolamdagivoqelikniqandayidrokqilishi, xotirasi, xayolivatafakkuriningo‘zigaxosligihaqidamushohazaqilishmumkin. Rasmlarorqalibolalartashqiolamdanolayotgantassurotlarivabilimlarinietkazishgaharakatqiladilar. Rasmlarbolaningjismoniyvapsixologikholatigako‘rao‘zgarishimumkin. (kasallik, kayfiyat). Aniqlanishicha, kasalbolalarchizganrasmlarsog‘lomlarnikidanko‘pginajihatlaribilanfarqqiladi.

MaktabgachaYoshdavribadiiy-ijodiyfaoliyatidamusiqamuhimahamiyatgaega. Bolalargamusiqiyasarlarnitinglash, musiqiyqatorlarnivatovushlarniturliasboblardatakrorlashquvonchbag‘ishlaydi. BuYoshdavridabirinchimarotabamusiqabilanjiddiyshug‘ullanishgaqiziqishpaydobo‘ladi, ukeyinchalikhaqiqiyqiziqishgaaylanishivamusiqiyqobiliyatnirivojlanishigayordamberadi. Bolalarqo‘shiqaytishga, musiqaostidaturliritmik, raqsharakatlarinibajarishgao‘rganadilar. Qo‘shiqaytishmusiqanianglashvavokalqobiliyatlarnirivojlantiradi.

HechbirYoshdavriushbuYoshdavridagidekshaxslararohamkorlikningturlishakllarinitalabqilmaydi, chunkiubolashaxsiningturlijihatlarinirivojlanishizaruratibilanbog‘liq. Butengdoshlari, kattalarbilanhamkorlik, o‘yinlar, muloqotvabirgalikdagimehnatdir. BuYoshdavridavomidabolalarningquyidagiasosiyfaoliyatturlariizchillikdatakomillashibboradi: predmetlarbilanboshqarisho‘yini, qonstruktivtipdagiindividualpredmetlio‘yin, jamoaviysyujetli-rollio‘yinlar, individualvaguruhiyijod, o‘yin-musobaqa, o‘yin-muloqot, uymehnati. Maktabgachiqishdanbiryokiikkiyilavvalulargao‘quvfaoliyatiqo‘shiladiva 5-6 Yoshlibolaengkamidafaoliyatning 7-8 turigatortiladi, ularningharbiribolanio‘zigaxosravishdaintellektualvaaxloqanrivojlantiradi.

Bog‘chaYoshidagibolaatrofidaginarsalardunyosinibilishjarayonidaularbilanbevositaamaliymunosobatdabo‘lishgaintiladi. Buo‘rindashunarsaxarakterliki, bolabilishgatashnaligidanatrofdagio‘zininghaddisig‘adigannarsalaribilanginaemas, balkikattalaruchunmansubbo‘lgan, o‘ziningkuchihametmaydigan, haddisig‘maydigannarsalarbilanhamamaliymunosabatdabo‘lishgaintiladi. Masalan: bolaavtomashinaniyokitramvaynio‘zihaydagisi, xaqiqiyotgaminibyurgisi, uchuvchibo‘lib, samolyotdauchgisivarostakammilitsionerbo‘lgisikeladi. Tabiiykibolao‘zidagibundayehtiyojlarningbirontasinihamhaqiqiyyo‘lbilanqondiraolmaydi. Buo‘rindasavoltug‘iladi. Bolalarningtoboraortibborayotganturliehtiyojlaribilanularningtorimkoniyatlario‘rtasidagiqarama-qarshilikqandayyo‘lbilanhalqilinadi? Buqarama-qarshilikfaqatginabirginafaoliyatorqali, ya’ni, bolaningo‘yinfaoliyatiorqaliginahalqilinishimumkin. Buniquyidagichaizohlabberishmumkin:

- birinchidan,bolalarningo‘yinfaoliyatiqandaydirmoddiymahsulotishlabchiqarishgaqaratilganfaoliyatemas. Shuninguchunbolalarnio‘yingaundovchisabab (motiv) kelibchiqadigannatijabilanemas, balkishuo‘yinjarayonidagiturliharakatlarningmazmunigabog‘liqdir;