Umumiy psixologiya

3.1.Prenatalvachaqaloqlikdavridagipsixofiziologikxususiyatlar

Bolaningonaqornidapaydobo‘lgandantug‘ilgungaqadarbo‘ladigano‘zgarishlarhomilaningprenatalichkirivojlanishinitashkiletadi. Harbirdavronaqornidabo‘lajakfarzandningrivojlanishbosqichigategishliatamabilannomlanadi. Onaqornidarivojlanisho‘rtacha 38 haftadavometadiva 3 bosqichga, ya’nizigotabosqichi, embrionbosqichivahomilabosqichigabo‘linadi.

Zigotabosqichi (1-2 haftalik)

Birinchihaftaningoxirigakelib, zigotaonaningqontomirlaribilanbirlashadi, buhodisaimplantatsiyadebataladi. Implantatsiyajarayoniningtugallanishiuchunikkixaftakerakbo‘ladi, shundanso‘nggarmonalo‘zgarishlarboshlanadi, buhayzko‘rishningvaqtinchalikto‘xtashigaolibkeladi, ayolkishigabubelgiuninghomiladorligidandarakberadi. Zigotaningaylanao‘lchamlari 1 mmdankamroqbo‘ladi, uninghujayralaribo‘linishniboshlaydi.

Homilatanasimurtakdiskihujayralaridanrivojlanadi, bubosqichdamurtakdiskizigotamarkazidajoylashganhujayralarto‘plamiko‘rinishidabo‘ladi. Boshkahujayralarrivojlanayotganorganizmnihimoyaqiluvchivaoziqlantiruvchiasoslito‘qimalarnihosilqilishizarur. Implantatsiyavahujayrlarningajralibhosilbo‘lishizigotabosqichiningtugallanishibelgilaribo‘libhisoblanadi. Zigota 36 xaftadavomidamurtakdanbolatug‘ilishigachabo‘lganyo‘lnibosibo‘tishgatayyorholgakeladi.

Embrionbosqichi (3-8 hafta)

Buonaqornidarivojlanishningyangiembrionaldavriodatdamurtakhosilbo‘lgandankeyinuchinchihaftadanboshlanib, sakqizinchihaftaningoxirigachadavometadi. Buvaqtdavomidatanatuzilishivaichkiorganlarrivojlanadi. Davrboshidaembriondauchqavathujayralartiklanadi. Tashki qavatda - ektodermadon sochlar, terining tashqi qavati va nerv tizimi rivojlanadi. O‘rta qavatda - mezodermadon, muskullar, suyaklar va qon tomirlari tizimi hosil bo‘ladi.Ichkiqavatdayokiendodermadonovqathazmqilishtizimivao‘pkalarrivojlanadi. Uchhaftalikembrionbilansakqizhaftalikembrionsolishtirilgandauningko‘rinishidasezilarlio‘zgarishlarniko‘rishimizmumkin. 3 haftalikembrionuzunligi 2 millimetrdanoshmaydi. Hujayralarningdarajalargabo‘linishiboshlanib, organizmko‘proksalamandranieslatadi. O‘sishvarivojlanishtezlikbilanamalgaoshadi, 8 haftalikembriondako‘zlar, og‘iz, qo‘lvaoyoqlarniko‘rishmumkin, miyavanervtizimihamjudatezrivojlanadi, embrionyuragibiroyavvalo‘zfaoliyatiniboshlabyuborganbo‘ladi. Embriondaodamgaxosorganlaruyokibushakldamavjudbo‘ladi, lekinuningo‘lchamlarionagasezilarlidarajabulmaydi.

Embriongaamnionsuyuqligibilanto‘lganamnionqobig‘ijoylashadi. Amnionqobig‘iembrionnihimoyaqilib, doimiyharoratinita’minlabturadi. Embriononabilanikkitizimchaorqalibog‘langan. Kindiktizimchasiembrionniyo‘ldoshbilanbog‘lovchiqontomirlaridaniborat. Yo‘ldoshgaqontomirlarkindiktizimchasiorqalionaningqontomirlarigachaetibboradi, lekinbevositaularbilanbirlashmaydi. Qonkindikqontomirlariningbarmoqsimono‘simtalari –qilchalarorqalioqadi. Qilchalaronaqontomirlarigabevositayaqinjoylashgan, buvitaminlarningo‘tishi, Shuningdek, onaqonigaalmashinuvmahsulotlariningdiffuziyamexanizmihisobigaajralishimkoniniberadi. Tanaqismlarivaorganizmtizimlariembrionaldavrdashakllanadivahomilabosqichidao‘zvazifalarinisamaralibajaraboshlaydi. Tanaqismlarivaichkiorganlarhosilbo‘lishibilanonaqornidarivojlanishningikkinchimuhimbosqichinihoyasigaetadi. Organlarningo‘zvazifasinibajaraboshlashinavbatdagioxirgibosqichgato‘g‘rikeladi.

Homilabosqichi(9- 38 hafta)

Homilabosqichioxirgivaenguzoqdavometadiganbosqichbo‘lib, to‘qqizinchihaftasidanboshlab, tug‘ruqbilantugallanadi. Bu vaqtda homilaning tana o‘lchamlari kattalashadi va organizm tizimlari faoliyat yurita boshlaydi. 4 oylikdan homilaning og‘irligi 113,4 grammdan 226,8 grammgacha etadi. Oxirgi 5 oyda homilaning og‘irligi 1984,5 grammdan 2268 grammgacha o‘lchamlari kattalashib borishini ko‘rish mumkin.

1. Tuxumdon va urug‘don differensiatsiyasi

2. Qon tomir tizimining faoliyati

3. Homila harakatining onaga sezilishi.

4. Homila boshida soch qoplanishining hosil bo‘lishi .

5. So‘rish va yutish faoliyati.

6. Bosh miyaning maxsus faoliyati.

7. Homilaning hayotchan davri.

8. Og‘irligini tezda ko‘paytirib olishi.

9. Tug‘ruq.

Bu davrda organizm uchun muhim bo‘lgan nerv, nafas olish va ovkat hazm qilish kabi organlarning shakllanishi tugallanadi.

Budavrningengmuhimhodisalariquyidagilardaniborat.

• Urug‘lanishdan 5-6 oydan so‘ng homilaning qoshlari, kipriklari va sochlari paydo bo‘ladi. Embrional davrning oxiriga borib, erkak embrionda urug‘don, qiz embrionda tuxumdonlar rivojlanadi. Uchinchi oyda urug‘donda tashqi jinsiy belgilar rivojlanishiga ta’sir ko‘ratuvchi garmonlar sintez qilishni boshlaydi: qiz embrionda bu garmon sintezlanmaydi va o‘xshash hujayralardan jinsiy organlar hosil bo‘ladi.

• 4 -haftada hujayralar qavati naysimon bo‘lib o‘raladi. Nayning bir uchi kengayib, undan bosh miya hosil bo‘ladi, qolgan kismidan orqa miya shakllanadi. Homila bosqichi boshlanishiga kelib, bosh miya tarkibida turli tuzilmalar bo‘lib, organizm funksiyalarini boshqaradi. Bu bosqichda miyaning barcha sohalarini o‘sishi amalga oshadi, xususan, odam xulk- atvorining ko‘plab muhim turlarini boshqaruvchi bosh miya po‘stlog‘ining xususiyatlari ham rivojlanadi. Bu o‘zgarishlar homilaning 22 va 28 haftalar o‘rtasida rivojlanayotgan organlarning ko‘pchilik tizimi ishonchli ravishda faoliyat yurita boshlaydi, Shuning uchun homila hayotining bu davri homilaning hayotchan davri deb ataladi. Bu vaqtda homila bola ko‘rinishini oladi. Vaqtidan avval tug‘ilgan bolalarning nafas olish organlarida muammolar tug‘ilishi mumkin. Shuningdek, ular tana haroratini doimiy tarzda boshqarib turolmaydilar. CHunki, ularda teri osti qavatidagi yog‘ qavati mavjud bo‘lmaydi .Bu qavat homilaning 8 - oyida hosil bo‘ladi. Hozirgi zamon neonatal yordamning imkoniyatlari yordamida erta tug‘ilib qolgan bolalar yashab qolishi mumkin. Homila bosqichida xulk -atvor paydo bo‘ladi, homilada faollik davri ko‘rinadi. Ko‘pchilik onalar homila harakatchanligi va tinch vaqtlarini aytib berishlari mumkin.Homilaningko‘zvaquloqlarita’sirlargajavobberadi, yuragitezroqurishniboshlaydi, ko‘zlariyorug‘likkapirpirashbilanjavobberadi.

Bundayma’lumotlarshundandalolatberadiki, onaqornidagioxirgaoylarhomilanimustaqilhayotga, ya’ni, onaorganizmidantashqihayotgatayyorlabberadi, buo‘zgarishlarhomiladorayolo‘ziningbo‘lajakfarzandigasog‘lomatrof-muhitnita’minlagandaginaamalgaoshishimumkin.

Sog‘lom bola tug‘ilishi uchun bo‘lajak onalarga vrachlar asosiy 5ta tavsiyani ta’kidlab o‘tadilar:

1. Homilador ayol davolovchi vrach ko‘rigidan muntazam o‘tib turishi, har oyda, homiladorlikning oxirida har haftada vrach qabuliga borib turishi shart.

2. Homilador ayol to‘g‘ri ovqatlanish tartibiga roiya qilishi shart. Asosiy ozuqa 5ta asosiy mahsulotlar guruhidan: yormalar, meva va savzavotlar, sut mahsulotlari, go‘sht yoki dukkakli o‘simliklardan tayyorlangan ozuqalar bo‘lishi kerak. Barcha vitaminlar, minerallar va temir moddalardan iborat taomlarni tanovul qilishlari kerak.

3. Alkogol va kofein tutuvchi ichimliklarni iste’mol qilish, chekish tavsiya etilmaydi. Biror bir dori-darmon yoki tibbiy muolajani qabul qilishda avval vrach bilan maslahatlashishlari kerak.

4. Homiladorlik davrida badan tarbiya bilan shug‘ullanish zarur. Agar homilador ayol yaxshi jismoniy holatda bo‘lsa, tana qo‘shimcha og‘irlikni ko‘tarishda qiyinchilikka uchramaydi.

5.Homilador ayol o‘zining toliqib qolishiga yo‘l qo‘ymasligi, ayniqsa, homiladorlikning oxirgi haftalarida, maxsus mashg‘ulotlarga qatnashishi zarur. U erda ayollarni tug‘ruqqa va yangi tug‘ilgan chaqaloqlarni parvarish qilishni o‘rgatadilar.

Bolahayotiningharbiroyiuningjismoniyvapsixikim-qoniyatlariningshakllanishidagimuhimdavrdir. Ikki, uchoylikbolahamyangitug‘ilganchaqaloqdananchafarqqiladi, uchyasharbolaesao‘ztaraqqiyotibilanbiryasharboladanbirmunchaustunturadi. Ilkbolalikdavrda bolaning shaxsi, xarakteri, xulq-atvori ma’lum darajada tarkib topadi. SHu sababli bolaning ma’lum davrdagi rivojlanishi xususiyatlarini tahlil qilganda, bu rivojlanishning oldingi bosqichlarda qanday bo‘lganligini bilish kerak. Bu faqat bolaning rivojlanish jarayonini takomillashtirish va tezlashtirishuchun emas, balki ana shu jarayonning bola kuchiga yarasha va Yoshimkoniyatiga mos keladigan bo‘lishini ta’minlash uchun ham kerakdir.

Pedagogik tajribalarga va mavjud psixologo-fiziologik tekshirish natijalariga asoslanib maktabgacha Yoshdagi bolalarning psixik taraqqiyoti quyidagi Yosh bosqichlariga ajratiladi.(Bunda bola tug‘ilgandan tortib, to maktabda o‘qiy boshlaguncha bo‘lgan davr hisobga olinadi.)

1.Tug‘ilgandanbirYoshgacha: chaqaloqlikdavri (hayotiningbirinchioyi); hayotiningbirinchiyili - go‘daklikdavri.

2.Bir Yoshdan uch Yoshgacha: ilkbolalikdavri.

3.UchYoshdanettiYoshgacha: maktabgachabo‘lgandavr.

Bolapsixikasitaraqqiyotiningmanashuko‘rsatilgandavrlariumumanqabulqilinganbo‘lsaham, budavrlarniabso­lyutdavrdebhisoblashmumkinemas. Yoshdavrlarigaajratishdaqat’iychegarayo‘q. Uhechkimyilfasllariningalmashinuvoyivasoatiniko‘rsataolmaganidek, odamhayotiningdavrlario‘rtasidagichegaranihamaniqajratishmumkinemas. Shuninguchunyuqoridagidavrlargaajratishniabsolyutdebbo‘lmaydi.

Bolatug‘ildi. Onaorganizmibilananatomikbog‘lanishuzilganbo‘lsa-da, bolamustaqilhayotkechiraolmaydi, chunkibolaonabilanfiziologikjihatdanbog‘langandir, onaunio‘zsutibilanboqadi. Uyangi, o‘zgachamuhitdayashayboshlaydi. Bolahayotiningbirinchikunlaritug‘ilganidagiog‘irliginiyuqotadi. Bungatashqidunyosharoitigamoslashishdavridaenergiyaningko‘plabsarflanishisababdir. Bolaorganizmining, ma’lumvaqto‘tib, tug‘ilgandavridagiog‘irligigatengkelishiuningtashqimuhitga, yangisharoitgamoslashganligidandarakberadi. Odatdachaqaloqningog‘irligi 10—12 kuno‘tgach, asliholigakeladi.

YAngitug‘ilganbolaanatomik-fiziologiktomondanhalietilmaganbo‘lib, kattakishiorganizmidano‘zigaxostomonlaribilanfarqqiladi. YAngitug‘ilganbolasuyak-muskultiziminingtezo‘sishibilankattalardankeskinfarqqiladi. Ularningmuskulvamuskulto‘qimalarijudabo‘shbo‘ladi. Muskullarasta-sekinqotaboshlaydi. Oldinbo‘yinmuskullari (bolaboshinitutaboshlaydi), keyintanamuskullari (bolao‘tiraoladi), undankeyinesaoyoqvaqo‘lmuskullarietiladi, predmetlarbilanharakatqilishimkoniyatipaydobo‘ladi, bolayuraboshlaydi.

YAngitug‘ilganbolaningsuyagidaohakvaboshqatuzlarkambo‘lib, uasosantog‘ayto‘qimalaridaniboratdir. Bosh suyaklar bola 2-3 oylik bo‘lgandagina bir-biri bilan tutashib ketadi.Boshsuyaginingpeshonavatepaqismlaritepasidakattaliqil­doqdebataladiganoraliqbo‘lib, uqalinpardavateribi­lanqoplanganbo‘ladi. Buoraliqbir-biryarimyildankeyinginasuyakbilanqoplanibketadi.

YAngitug‘ilganbolanervtiziminingyuksakqismi — boshmiyayarimsharlaritashqiko‘rinishdanginakattalarmiyasigao‘xshaydi. Aslidachaqaloqningboshikattako‘rinsa-da (miyaog‘irligibutuntananingsakqizdanbirini, kattalardaesaqirqdanbirinitashkiletadi), halitaraqqiyetmaganbo‘ladi. Tanasiningumumiyog‘irligi 3-4 kilogrammbo‘lganiholda, miyaningog‘irligi 300 grammdanoshadi. CHaqaloqmiyasidaginervhujayralari, «ariqchalar» va «izlar»ningsonikattakishilarmiyasidanfarqqilmaydi, ammobolamiyasituzilishjihatidanbirshakldabo‘lib, «izlar» aniqko‘rinmaydi, nervhujayralaritarmoqlariningmiqdorikambo‘ladi.

Nervtolalariningbir-biridanetarlidarajadaajralmaganligidantashqiolamdankelayotgano‘zgarishlarboshqanervmarkazlarigahamta’siretadi, boshmiyayarimsharlaridahechqandayaniqvabarqaroro‘zgarishjoylaripaydobo‘lmaydi. Uninguchunchaqaloqtashqiqo‘zg‘ovchilarta’sirigaqo‘l, oyoqvaboshinitartibsizharakatqilibjavobberadi. Miyaningeng «qadimiy» bo‘limlarinafasolish, qonaylanishi, emish, yutinishkabijarayonlarnita’minlaydi. Bunervtolalaribolaningyashashiuchunetarlimiqdorda (nervtolasi) mielenqobig‘ibilanqoplangan.

CHaqaloqbolabizgaengojizzotdektuyuladi. SHungaqapamay, xuddishuYoshninghamkuchlitomonibo‘lib, bujihatibi­lango‘daklarkattalardanustunturadi,—debta’kidlaydiprofessorE. A. Arkin. Uningfikricha, bolaningkuchiuningo‘sishenergiyasidanamoyonbo‘ladi. Bolatanasiningog‘irligihayotiningbirinchiyilidauchbarobarko‘payadi, bo‘yganisbatanettioylikbolajudatezo‘sadivasakqizoylikbo‘lganda, bo‘yiikkibarobarortadi, o‘ttizoygaetgandato‘rtmartaortadi. Bolalarharoyda 2 santimetro‘sadi. Uningmiyaog‘irligiharkuni 1,5 grammdanko‘payadi. Miyaningrivojlanishisur’atihaqidagapirgandashunie’tiborgaolishkerakki, ettioylikbolaningmiyasi 2 martako‘paysa, 2-3 Yoshgakelib, uningog‘irligiuchmar­taortadi. Miyaningkattaligideyarli 20 yilmobaynidaortibboradi, kattayarimsharlarningustki «izlari» murakkablashibboradi.Bolalarningo‘sishidagibuqadarulkanjadallikvegetativnervtizimiga, birqatorichkisekretsiyabezlari (bo‘qoqbezivaboshqalar)gabog‘liq.

Ichkisekretsiyabezlariishlabchiqaradiganmaxsusgarmonlarqongao‘tib, organizmningo‘sishivarivojlanishigakattata’­sirko‘rsatadi. Go‘daklarningbuqadartezo‘sishiushbudavrningo‘zigaxostomoniniifodalaydi. Shuninguchunbudavrdabo­laningo‘sishigavarivojlanishigata’siretadiganbarchanarsalaryaxshibo‘lishi, sifatliovqat, sofhavo, quYoshnurietarlimiqdordabo‘lishikerak.

Bolaning nerv faoliyati ikki xil ta’sirda o‘z ifodasini topadi. Bularning birinchisiga shartsiz yoki tug‘ma reflekslar, ikkinchisiga esa shartli reflekslar kiradi. SHartsiz refleks­lar bolaning tug‘ilish paytiga kelganda, ancha etilgan bo‘ladi, buning natijasida qon aylanish, nafas olish va ovqathazm qilish singari eng zarur vegetativ funksiyalar amalga oshiriladi. Masalan, qorni ochgan chaqaloqning labiga bir narsa tegishi bilanoq, unda emishni bildiruvchi harakatlar paydo bo‘­ladi, bu ovqatlanish refleksi, ya’ni shartsiz refleksdir.

YUqorida qayd qilinganidek, tug‘ilish davrida bosh miya katta yarim sharlari og‘irligi, hajmi va funksiyasi jihatidan rivojlangan darajada bo‘lmasa ham,boshmiya mavjud shart­siz reflekslar zaminida yangi tug‘ilgan bola bilan tashki muhit o‘rtasida eng zarur aloqalar o‘rnatish imkoniyatini beradigan elementar shartli reflekslar hosil qilishga qodirdir.

Bolahayotining birinchi kunlaridan boshlab individual hayot kechirish jarayonida tashqi muhit bilan aloqa vujudga keladi. Bola hayotining ikkinchi oyida unda barcha sezgi organlariga xos shartli reflekslar hosil bo‘ladi. Lekin tadqiqotchilarning ko‘rsatishicha, bola hayotining bu davridagi refleks­lar zaif ifodalangan va beqaror bo‘ladi.

Bolaning o‘sishi va rivojlanishi jarayonida egallayotganreaksiyalari barqaror bo‘la boradi, tezpaydo bo‘laboradi va anchagina differensiyalashadi.

Modomiki, bolada shartli reflekslar hayotining birinchi oylarida paydo bo‘lar ekan, bola tarbiyasini ham hayotining bi­rinchi oylaridan boshlab to‘g‘ri tashkil etish lozim. Bu esa bolaning rivojlanishi va xulq-atvorida salbiy xususiyatlar kelib chiqmasligining oldini oladi, bola taraqqiyotining normal bo‘lishini ta’minlaydi. Markaziy nerv tizimining ruhiy bo‘limlari rolining ortib borishini asosiy nerv jarayonlari — qo‘zg‘alish va tormozlanishningifodalanishidaaniqroq ko‘rish mumkin bo‘ladi. Odatda tormozlanish ikki turda: ichki va tashqi turga ajratiladi. Ichki tormozlanishning eng yorqin ifodasi uyqudir. Tormozlanishning tashqi ifodasi bolani tarbiyalash tufayligina hosil bo‘ladi. Buning uchun asosiy ozuqa (masalan, sut) bilan birga, bolaga yana boshqa qo‘shimcha (doimo sut ichiriladigan shishachani almashtirib qo‘yish) ham ta’sir etadi. CHaqaloqtug‘ilgandanboshlabuningatrofidagilarihartomonlamaqo‘llab- quvvatlaydilar. Ularbolaorganizminijismoniyparvarishbilanta’minlaydilar, o‘rgatadilar, tarbiyalaydilar, insoniypsixologikvaaxloqiyjihatlarnio‘zlashtirishga, jamiyatdayashashsharoitlarigamoslashuvigayordamberadilar. Bolaniota-onalarvakattalartomonidanqo‘llabquvatlash, tug‘ilishidanboshlab, tokibolakattabo‘lib, mustaqilhayottarzinikechiraolgunchadavometadi.

CHaqaloqtug‘ilgandayoqamaldaqo‘llashgatayyorbo‘lgansensorvaharakatmalakainstinktlarigaegabo‘ladi, buuningolamgamoslashibolibo‘zrivojlanishidatezginao‘sibketishgayordamberadi. CHaqaloqdatug‘ilganidanboshlab, masalan, ko‘pginamurakkkabharakatlar, asosanorganizmnietilishjarayonidagenetikberilgandasturasosida, Shuningdek, reflektor, ya’nibuharakatlardasturikalitisifatidakodlangano‘zigaxosichkivatashqirag‘batlarta’siridahayotiningbirinchisoatlaridankeyinmaxsustayyorgarliksiz, darholyuzagakeladi. Go‘daklikdavriinsonhayotidagiorganikehtiyojlarni (kislorodga, ovqatga, issiqyokisovuqqa) qondirishganisbatanyo‘naltirilganxatti-harakatlarningtug‘ma, instinktivshakllarisofholdakuzatiladiganyagonadavrhisoblanadi. Insongaxosbo‘lganxatti-harakatlarnivayangitajribalarniegallashuchunbeqiyosimkoniyatlarningborligigo‘dakYoshidagibolalarningasosiyxususiyatlaridandir. Organikehtiyojlarningetarlidarajadaqondiribborilishi, to‘g‘ritashkiletilgankuntartibi, rejimvato‘g‘ritarbiyanatijasidabolapsixikrivojlanishiuchunasosbo‘ladigantaassurotlargaegabo‘lishiga, harakatga, muloqotga, nisbatanyangiturdagiehtiyojlarturkumiyuzagakelishigasababbo‘ladi. Bolatug‘ilishiningbirinchihaftasidanoq, uningko‘rishvaeshitishsezgilarijadalsur’atdarivojlanadi.

Tug‘ruqxonalardabolalarhayotlarinibirinchikunidayoqkunduzgiyorug‘liktushibturganderazatarafigayuzibilaninstinktivburiladi.

O‘tkazilgantadqiqotlardananiqlandiki, tug‘ilganigabiryarimsutkabo‘lganbolamiyasidako‘ruvorganigarangliqo‘zg‘atuvchilarta’sirigajavobpotensiallariniko‘rishmumkin. Buvaqtgakelibmiyadashartlireflekslarshakllanishiyuzagakeladi.

Hidbilishengmuhimsezgiorganisifatidautug‘ilgandankeyindarholishlayboshlaydi. SHundayo‘zigaxoslikkaoddiyko‘rish, harakatvaeshitishhamega. Bolahayotiningboshlang‘ichikkioyidaog‘zinichetigaqandaydirpredmetbilanteginganda, bungajavobanreflektoro‘girilishqobiliyatininamoyonetadi, barmoqlariustigategilsa, ularniqattiqsiqiboladi, qo‘llari, oyoqlari, boshibilanumumiykoordinatlashmaganharakatlarniamalgaoshiradi. Undayanaharakatlanayotganob’ektlarniko‘zibilankuzatish, ulartomonigaboshinio‘girishqobiliyatihammavjud.

CHaqaloqnarsalarningmazasiniajrataoladi. Uboshqanarsalarmazasigaqaragandashirinsuyuqliknixushko‘radivahattoshirinlikdarajasinianiqlayoladi. CHaqaloqhidlarnisezadi, ulargaboshiniburish, yurakurishivanafasolishichastotasinio‘zgarishibilanjavobberadi. YAnabolaorganizmigao‘zinisaqlashvarivojlanishigayordamberuvchijarayonlarguruhitug‘maravishdaberilishinialohidaaytibo‘tishjoizdir. Ularovqathazmqilish, qonaylanish, nafasolish, tanaharorati, moddalaralmashinuvijarayonlarivahokazolarniboshqarishbilanbog‘liq. SHubhasiz, so‘rish, himoyaviy, mo‘ljaloluvchi, ushlaboluvchi, tayanchharakativaqatorboshqareflekslartug‘mahisoblanadi, bularnibarchasibolahayotiningikkinchioyidaaniqko‘rinadi.

O‘tkiryorug‘likdanbola «bevosita» ta’sirlanadi, ya’nio‘tkiryorug‘likkaqarayolmay, undanko‘ziniyumadi. Predmetlarniko‘zbilanidrokqilaolmaydi, chunkiulardako‘rishmexanizmihalio‘sibetmaganbo‘ladi, bumexanizmlarkattaroqYoshdapaydobo‘ladi. Etti - to‘qqizkunlikbolaba’zansekinharakatlanayotganpredmetgaqarabqoladi, lekinuzoqvaqtqarolmaydi. Ko‘zinibirnuqtagaqaratishpsixiktaraqqiyotdamuhimrolo‘ynaydi. Bolaikki-uchoylikbo‘lganda, yaqinidagipredmetlarniikkiko‘zibilankuzataoladi, undaasosiyrangvashakllarnifarqqilaolishqobiliyatipaydobo‘ladi. Oltioyligidauranglarganisbatano‘zmunosabatinihambildiraboshlaydi, yoqqanrangigaintilsa, yoqmaganiniitaradi, undanyuzinio‘giradi. YAngitug‘ilganbolaningeshitishizaifroqbo‘ladi, shungako‘rauhalio‘zieshitib, odatlanibqolmaganjudakuchliqo‘zg‘ovchilargajavobberadi, lekinovozningqaysitomondankelayotganliginiajrataolmaydi. Bolaikkinchioyiningoxirlarigaborgandaginaeshitayotgantovushigae’tiborberaboshlaydi, tovushningqaerdankelayotganiniqidirib, uyoqbuyoqqaqaraydi. Tovushmanbainitopishnio‘rganganuchoylikbolagapirayotgankishinio‘zko‘zlaribilanteztopiboladi, o‘shatomongaqarab, gapiruvchigao‘zmunosabatiniifodalaydi. Anashuvaqtdanboshlab, uningtevarak-atrofigabo‘lganmunosabatianchakengayaboradi.

Bolaningtoboradiqqatbilaneshitavako‘raborishiuningumumiytaraqqiyotiuchunkattaahamiyatgaegadir. Lekinko‘rish, eshitishvaboshqaanalizatorlarfaqatbolaningtevarak-atrofbilano‘zaromunosabatidabo‘lishinatijasidatakomillashadi. Bolaningo‘zko‘zibilanko‘raolishima’lumhayottajribasinatijasidir. Bolaningeshitishorqaliidroketishihamoldindantovushlarniajratishgavaularnisintezqilishgao‘rganibboradi. Bolaningeshitibbilibolishishartlibog‘lanishlarningsifatigabog‘liqdir. YAngitug‘ilganboladadiqqatqilishqobiliyatibo‘lmaydi. Undaturliqo‘zg‘ovchilarta’siridaasta-sekinixtiyorsizdiqqatrivojlanibboradi. Bolaningtasavvurdoirasiqanchakisqabo‘lsa, uningo‘ziuchuntanishvayangibo‘lganpredmetganisbatandiqqatishunchaintensivvadavomlibo‘ladi. Diqqatningpsixikta’sirima’lum, usezgikompleksiniidrokkaaylantirib, psixikjarayonlarningo‘tishinikuchaytiradivatasavvurlarningxotiradamustahkamsaqlanishigayor­damberadi.

Bolaorganizmigao‘zinisaqlashvarivojlanishigayordamberuvchijarayonlarguruhitug‘maravishdaberilishinialohidaaytibo‘tishjoizdir. Ularovqathazmqilish, qonaylanish, nafasolish, tanaharorati, moddalaralmashinuvijarayonlarivahokazolarniboshqarishbilanbog‘liq. SHubhasiz, so‘rish, himoyaviy, mo‘ljaloluvchi, ushlaboluvchi, tayanchharakativaqatorboshqareflekslartug‘mahisoblanadi, bularnibarchasibolahayotiningikkinchioyidaaniqko‘rinadi.

Tug‘ilganidanboshlabbolaningnafaqatsezgiorganlariishlashgatayyorligima’lumbo‘lmay, balkiboshmiyasihamfaolishlayboshlaydi. Onalarchaqaloqningfaqatginapsixikavaxulqningtug‘mashakllariniginabilmasdan, balkiorganizmnitabiiyrivojlanishjarayoninihambilishikerak. Hayotiningbirinchioylaridaharakatlarningrivojlanishialohidaahamiyatgaega.

CHaqaloqmotorikasitug‘ilganidanboshlabetarlichatashkiliylikkaega, uholatlarniboshqarishgamo‘ljallanganko‘pginamexanizmlarnio‘zichigaoladi. CHaqaloqdako‘pinchaoyoq-qo‘llariningyuqoriharakatchanlikfaolligipaydobo‘ladi, bukelajakdakoordinatlashganharakatlarnimurakkabmajmuinishakllanishidaijobiyahamiyatgaega.CHaqaloqbolalardaqo‘l-oyoqlarbukilib, barmoqlarmushtbo‘libturadi.

Hayotiningbirinchioylarida, bolabezovtalanganpaytlarda, qo‘lvaoyoqlarningharakatijudabetartib, bir-birigamoslashmagan, beixtiyorholdabo‘ladi. Keyinharakatlarasta-sekin «ongli»lashibboradivabuharakatlaryangisezgilarningmanbaibo‘libxizmatqiladi, bumurakkabroqharakatlargao‘tishnitayyorlaydi. 3-3,5 oylikbola, undahalianiqkoordinatsiyalashganharakatbo‘lmasaham, qo‘llarinio‘yinchoqlargauzatadi. Aniqkoordinatsiyalashganharakat 4 oyliboladayaxshiko‘rinadi. Bolao‘yinchoqnibemalolqo‘ligaololadi. Unitutibolib, u-buyog‘igaqaraydi, og‘zigategizibko‘radivashuyo‘lbilanko‘plabharxiltaassurotlaroladi. Ikkioylikbola, qornibilanyotqizibqo‘yilsa, boshiniko‘taraboshlaydi. Uchoylikdaesayotganholdatirsagigatiranibturadivabemaloluyoq-buyoqqaqarayoladi. SHubilanbirga, qo‘ltig‘idantutibturilsa, oyog‘idaturadi. 8-8,5 oyligidaboshqalarningyordamisizo‘tiraoladi, emaklaydivabirornarsagasuyaniboyog‘idaturaoladi. 12-13 oyligidao‘tirib, turaoladi, birovningyordamisizqadamqo‘yaoladi, demak, bolayuraboshlaydi. Bolaningvaqtidayuribketmasligigasalomatligiiingnochorligi, chaqaloqligidako‘pkasalbo‘lganligivaumu­miyharakathamdasezgiorganlariningkechrivojlanishisababbo‘ladi.

Bolaningharakatlaririvojlanishihayotinibirinchiyilidajudayamtezmaromdakechadi, o‘nikkioyichidaerishilgantaraqqiyothayratlanarli.

CHeklanganqo‘l-oyoq, boshnitug‘maumumiyelementarharakatlarto‘plamidaniboratimkoniyatgaegabo‘lgan, amaldayordamgamuhtojmavjudotdanbolakichkinaodamgaaylanadi, unafaqatikkioyoqdaosonturuvchi, balkimuhitdanisbatanozodvamustaqilharakatlanuvchioyoqlarharakatibilanbirvaqtdalokomotsiyalardanozodfazoda (harakatnita’minlovchifunksiyalar) qo‘lbilanmurakkabboshqaruvharakatlarinivaatrofdagiolamnitadqiqetishgamo‘ljallanganharakatlarniamalgaoshiraoladi. YAngitug‘ilganboladadiqqatqilishqobiliyatibo‘lmaydi. Undaturliqo‘zg‘ovchilarta’siridaasta-sekinixtiyorsizdiqqatrivojlanibboradi. Bolaningtasavvurdoirasiqanchakisqabo‘lsa, uningo‘ziuchuntanishvayangibo‘lganpredmetganisbatandiqqatishunchaintensivvadavomlibo‘ladi. Diqqatningpsixikta’sirima’lum, usezgikompleksiniidrokkaaylantirib, psixikjarayonlarningo‘tishinikuchaytiradivatasavvurlarningxotiradamustahkamsaqlanishigayor­damberadi.

3.2. Go‘daklikdavridajismoniyvapsixiktaraqqiyotningkechishi

Go‘daklikdavri - bubolaninghimoyasiz, kamharakat, atrofidagihodisalargajudakamreaksiyasibo‘lganboladanjudajadalravishdarivojlanadigan, faol, tezilg‘aydigan, harakatchan, yordamgachaqiraoladiganquvnoqbolagaaylanishdavridir. Go‘dakYoshidagibolahamjismonan, hampsixik, hamijtimoiyjihatdanjudatezrivojlanadi. Uqisqavaqtichidakattalarbilanmunosabato‘rnatadi, predmetlarniushlashgavaulardanfoydalanishgao‘rganadi. Uatrof-olamdaginarsalarnikuzatadi, predmetlarniqo‘libilanushlab, ularniqandayliginibilishgaintiladi, tovushlargae’tiborberadivapredmetlarniharakatlantirishyordamidashutovushlarnio‘ziyaratishgaharakatqiladi. Uo‘zonasivaboshqayaqinlaribilanemotsionalmunosabatgakirishadi. Judaqisqavaqtichida, kattalarningyaqinkelishidanquvonadiganbolagaaylanadi.

IlkYoshdagibolaningharakatfaoliyatiuningrivojlanishdarajasinivanervtiziminingfunksionalholatiniaksettiradi. N.D. Levitovningko‘rsatishicha, yangiharakatlarniegallashanalizatorlarningrivojlanishibilanchambarchasbog‘langandir, zotankichkinabolaolamnisezishyordamibilanbiladiganmavjudotbo‘lganligisababli, harakatlarningo‘zvaqtidata­raqqiyetishibolaningumumiypsixiktaraqqiyotiniko‘rsatuvchiomilbo‘libxizmatqiladi. IlkYoshdagibolalarningmuskullarijudabo‘shbo‘ladi.

Go‘daklikYoshidabolalarniharakatko‘nikmalari, ayniqsaqo‘lvaoyoqlarningmurakkabsensorkoordinatlashganharakatlaritezshakllanadi. Buharakatlarkeyinchalikbolalarnibilishvaaqliyqobiliyatlariniyuzagakelishidajudayamsezilarlirolo‘ynaydi. Bolaqo‘lvaoyoqharakatlarihisobigaolamhaqidaaxborotlarniahamiyatliqisminioladi. Qo‘lningmurakkabharakatlariidrokningbirlamchishakligakiradivaodamningaqliyfaoliyatinimukammallashuvinita’minlovchiuningajralmasqismigaaqlanadi. Bolaqo‘liningkattaimpulsivfaolligihayotiningbirinchihaftasidanamoyonbo‘ladi. Bufaollikqo‘llarnisilkitish, ushlash, barmoqlarharakatlarinio‘zichigaoladi. Bola 3-4 oyligidapredmetlargaqo‘luzataboshlaydi, katalarningyordamibilano‘tiradi. 5 oyligidauharakatsizpredmetlarniqo‘libilanushlayoladi.Bolaharakatlanayotgannarsanikuzataboshlaydi. Uturliovozlarga, jumladan, kattalarningtovushlarigae’tiborberaboshlaydi.

Go‘daklikdavridagibolaninghayotito‘liqkattalarbilanhamkorliqdagiemotsionalmunosabatbilanbog‘liqbo‘lib, bolakayfiyatiningyaxshibo‘lishigato‘g‘ridan-to‘g‘rita’sirko‘rsatadi. 4-5 oyligidanboshlab, bolao‘zyaqinlarinibegonalardanajrataboshlaydi. KattalarbilanemotsionalmunosabatshuYoshdagibolalarningasosiyetakchifaoliyatibo‘lib, bolapsixiktaraqqiyotiningasosibo‘libhisoblanadi.Kattalarningdoimiyravishdabolabilanbirgabo‘lishlarigaungao‘zdiqqatlariniqaratishlarigaodatlanishi, uningo‘yinchoqlarganisbatanqiziqishiningsusayishigaolibkelishimumkin. Tarbiyaningto‘g‘riolibborilishibolaningkattalarbilanbo‘ladiganmuomala-munosabatinipredmetlar, o‘yinchoqlarbilanmunosabatiningalmashinishigaolibkeladi. Kattalaryordamibilanbajariladiganbarchaxatti-harakatlaribolaningkelgusipsixikrivojiuchunasosbo‘ladi. Kattalarningbolaganisbatanemotsionalmunosabati, ularninggaplarigabolaningo‘zdiqqatiniqaratishi, javobqaytarishgaharakatqilishi, ba’ziso‘zlarniyodidasaqlabqolib, emotsiyabildirishi, diqqat, xotira, nutqvaboshqabilishjarayonlariningrivojlanishigazaminbo‘ladi. Ikkioylikdavridanboshlabboladaoddiyranglarniajratish, 3-4 oyligidanboshlab, esapredmetlarningshakliniajratishlayoqatiyuzagakelaboshlaydi.

Go‘dakbola 2 oylikvaqtidanboshlab, o‘zonasiningyuzinivaovozinio‘zgalarnikidanajrataboshlaydi. 2-3 oylikdanboshlabesa, onasiningtabassumivakulgusigatabassumvaturliharakatlarbilanjavobqaytaradi.

3-4 oyligidanboshlab, bolalaryaqinlarigao‘zharakatlaribilanko‘rish, eshitishyokigapirishnixohlayotganliginiko‘rsatadilar. 8 oyligidanboshlabesa, bolao‘zgachamuhitvabegonalarqo‘ligatushsa, o‘zxavotiriniyig‘isiorqalinamoyonetadi. Buxavotir 14-18 oyligidaasta-sekinlikbilankamayaboshlaydi.

2-3 oylikbolalardayuzagakeladigannarsalarniushlayolishharakatlariningshakllanishiulardapredmetlarningshaklivahajminiidrokqilishlarinirivojlanishigaolibkeladi. BirYoshgaetganboladaatrofmuhitnibilishgaqiziqishivarivojlanayotganbilishfaolligiko‘zgatashlanadi.