Umumiy psixologiya

Rivojlantiruvchi: Talabalardatarbiyausullariniegallashvaundanoqilonafoydalanaolishmalakalarinishakllantirish, tarbiyajarayoniningsamaradorligivaungata’siretuvchiomillarto‘g‘risidagibilimlarinirivojlantirish.
15.1.Tarbiyajarayoniningpsixologikmohiyati, maqsadvavazifalari

Jamiyattaraqqiyotiningbarchabosqichlaridahamdavrtalabigamunosibbo‘lganYoshavlodnitarbiyalashmuammosihamishadolzarbahamiyatgamolikbo‘libkelgan.

Tarbiyatarbiyachitomonidantarbiyalanuvchidabarqaroraxloqiyhislatvaxulqiyfazilatlarnitarkibtoptirish, shakllantirishmaqsadidatarbiyalanuvchiningongigaaniqmaqsadyo‘lidatarbiyaviyta’siretishjarayonidir.

Tarbiya – bolaningijtimoiymuhitdao‘zo‘rninitopishnio‘rganishihamdainsonninghayotiyko‘nikmavamalakagaegabo‘lishidir. Ta’limjarayoniningmarkazidashaxsningbilishvaanglashjarayoni, uningqobiliyati, ilmo‘rganishiyotsa, undanfarqlio‘laroqtarbiyainsonnishaxssifatidashakllanishiga, uningdunyoqarashivajamiyatgamunosabatigaqaratiladi. Tarbiya - bualohidajarayonemas, balkio‘qitishningbirtomonibo‘lib, ubilanumumiyvafarqlitomonlargaegadir. Bilimberishvatarbiyaga, asosan, insonningijtimoiyko‘nikmaolishmexanizminingo‘zigaxosjihatlarinikiritishmumkin. Tarbiyajarayonidashaxsningsifatvaxossasi, ijtimoiyxulq-atvorivashakllarinazardatutilsa, o‘qitishdabilim, ko‘nikmavamalakalarinobatgaolinadi.

Tarbiyajarayoniningilmiyasoslaribilan, psixologiyadantashqarifalsafa, sotsiologiyavapedagogikafanlarishug‘ullanadi. Holbuki, psixologiyafanisiztarbiyaningasosiymuammolarihalqilinibbo‘lmaganholdato‘g‘riqo‘yilishihammumkinemas, chunkiularnianglashnegizidashaxspsixologiyasi, insoniymunosabatlar, harxilijtimoiyjamoalarpsixologiyasinibilishyotadi. Barchauchunumumiybo‘lganyokio‘quvchilargaindividualtavsiyalarberishdaumumiypsixologiyavaYoshdavrlarpsixologiyasigatayaniladi.

Tarbiyauningmaqsadlarinianiqlashdanboshlanadi.

Tarbiyajarayonidadoimiyvao‘zgarmasmaqsadqo‘yilmaydi, chunkio‘zgarmasmaqsadharqandayjamiyatgahammosbo‘lavermaydi. Jamiyattuzilishivaijtimoiymunosabatlaro‘zgarishibilantarbiyamaqsadio‘zgaradi.

Tarbiyaturlixildavrlardavaturlixiljamiyatlardao‘zgarmasjarayonbo‘libqolmaydi. Tarbiyaningmaqsadlari, mazmuni, shaklvametodlariharbirtarixiydavrdao‘zigaxosxususiyatlargaegabo‘ladi. Insonshaxsinishakllantirishgaharbirijtimoiytuzumyo‘nalishigamosravishdatalabqo‘yiladi. Tarbiyaningbarchatarixiydavrlaruchunxosbo‘lganba’zibirumumiybelgilarihammavjud. Pedagogikg‘oyalarvatarbiyaviyishnirivojlantirishdamuayyandarajadaaloqavama’lumbirdavomiylikmavjud. Jumladan, asrlardavomidadarsmaktabdao‘quvmashg‘ulotlarinitashkiletishningasosiyshaklibo‘libkeldivashundaybo‘libqolmoqda. Qatoro‘quvpredmetlarimazmunima’lumdarajadasaqlanibqolayapti. Aynichog‘datarbiyadavata’limberishdag‘oyaviyjihatdanbetarafqoladiganjihatlarborliginihamunutmasliklozim. Tarbiyavata’limningtashkiliyshakllarinianiqto‘ldirish, maktabishininguyokibumasalalariniizohlashdaturlidavrlardaturlichayondashuvlarmavjudbo‘lgan.

Agarjamiyato‘ztaraqqiyotdavridama’lumbirrivojlanishga, madaniyatgavama’naviyatgaerishganbo‘lsavaunisaqlabqolishnihamdayuksaltirishniistasa, uningtarixidaturlixilo‘zgarishlarro‘yberishidanqat’iynazar, uo‘tmishdanberisaqlanibkelayotganengyaxshian’anavaqadriyatlariniqabulqilishi, davomettirishilozimbo‘ladi. Umuminsoniyqadriyatlarvamadaniyboyliklartarixiyvahududiychegaravahududiychegarabilmaydiganboyliklarqatorigakiradi. Birinchinavbatdaxuddio‘shalarijtimoiytarixningbarchabosqichlaridatarbiyamaqsadlariniifodalaydi. Bumaqsadlaryaxshilikvayomonlik, to‘g‘rilikvatartiblilik, insoniylikvatabiatgabo‘lganmuhabbattushunchalaribilanbog‘liqdir. Buyanaruhiyat, erkinlik, shaxsningo‘zivaatrofidaro‘yberayotganvoqealargajavobgarliknihisqilishi, kamtarlik, insoniylikko‘rinishlaridanamoyonbo‘ladi.

Ruhiyatyuqoriahloqiytafakkurningbirdaqiqalikmaylvaehtiyojlardanyuqoriqo‘yilishinibildiradi. O‘sibkelayotganvarivojlanayotganshaxsdabudoimiyravishdaahloqiybarkamollikkaintilishdanamoyonbo‘ladi. Erkinlikbuinsonningichkivatashqiozodlikkaintilishidir, bundaboshqashaxsningijtimoiykelibchiqishi, millati, diniyvasiyosiyqarashlari, sinfiymunosabatlarivaboshqaxususiyatlaridanqat’iynazar, uningxuquqlarialbattato‘lato‘kistanolinishilozimdir.

Majburiyatyokijavobgarliknihisqilish – erkinlikningqarama-qarshijihatibo‘lib, bushaxsningmanfaatlarigaxizmatqiladi. Majburiyatsizerkinlik – buo‘zboshimchalik, palapartishlikhisoblanadi. Erkinliksizmajburiyatesa – buqullikdir. Unisiyokibunisio‘zarobir-birinito‘ldirgandayokibog‘langandamustaqilmavjudbo‘lishimumkin. Majburiyatniyanaboshqachatalqinqilinsa, insonningo‘zixtiyoribilanjamiyathayotivaboshqainsonlartaqdiriuchunjavobgarliknio‘zustigaolishitushuniladi. Hozirgizamontarbiyasiningumumiymaqsadibolaniyuksakahloqli, ruhiyjihatdanboy, qalbanozod, erkin, burchvamajburiyatnihisqilaoladiganshaxssifatidashakllantiraolishdir. Tarbiyaningumumiymaqsadibilanbirqatordamaxsusijtimoiymaqsadlarihamkelibchiqishimumkin. Ulartarixningma’lumdavridao‘zgaruvchantalablarbilanjamiyattaraqqiyotiningdolzarbmuammolarinibayonetishivarivojlanishigahissaqo‘shishilozim. Ma’lumvaqtdanso‘ngjamiyattaraqqiyotio‘ziningbirbosqichidano‘tgandankeyinrivojlanishdavometsa, butalablarhamo‘zgarishimumkin. Tarbiyaningjamiyattaraqqiyotiningzamonaviyrivojlanishbosqichlarigajavobberaoladiganmaxsusmaqsadvavazifalaritashabbuskoro‘quvchilarnietishtirish, shaxsnio‘z-o‘zinihurmatqiladiganvaintiluvchanqilibtarbiyalashdaniboratdir.

YUksaktafakkurnamoyondalarining, xususanfaylasuflarningrisolalaridahamdabadiiyadabiyotningyirikvakillariasarlaridaijtimoiy-siyosiyvaaxloqiyta’limotlarga, ayniqsa, kengo‘rinberilgan. SHunialohidata’kidlashlozimki, o‘tmishdaaxloqshunosliksohasidaijodqilib, shufantaraqqiyotigasalmoqlihissaqo‘shganmutafakkirlarimiztalaygina.