Umumiy psixologiya

7.7. Ilko‘spirinlikdavridakasbgayo‘naltirishningpsixologikmuammolari

Ilko‘spirinlargaxosxususiyatlardanbirihayotiyrejalarningshakllanishidir. Birtomondanhayotiyrejalarshaxso‘zoldigaqo‘yganmaqsadlarniumumlashtirishivamustahkamlashinatijasidavujudgakeladi. Boshqatomondanmaqsadvamotivlarningqonkretlashishijarayoniro‘yberadi.

Hayotiyreja – birvaqtningo‘zidaijtimoiyvaaxloqiyhodisadir. Kimbo‘lish (kasbiyo‘zliknianglash) vaqandaybo‘lish (axloqiyo‘z-o‘zinianglash) muammolario‘smirlikdavridafarqlanmaydi. O‘smirvao‘spirinlarninghayotiyrejalaritarqoqbo‘lib, ularningamaliyfaoliyatigamoskelmaydi. Ilko‘spirinlar “Hayotiyrejalaringizbormi?” degansavolga “ha” debjavobberishgan, lekinko‘pchilikhayotiyrejasifatidao‘qish, kelajakdaqiziqarliishbilanshug‘ullanish, sodiqdo‘stlargaegabo‘lishvako‘psayohatqilishdebta’kidlashgan.

Hayotiyrejafaqatso‘ngginatijaginaemas, ungaerishishusulvayo‘llari, ungazarurbo‘ladiganob’ektivvasub’ektivimkoniyatlare’tiborgaolingandaginabuso‘zningaslma’nosivujudgakeladi. Faolvaxayolotgaberiluvchanorzudanfarqliravishda, hayotiyreja – bufaoliyatrejasidir, ubirinchinavbatdakasbtanlashgabog‘liq.

Ilko‘spirinuchunkasbtanlashavvaloaxloqiymuammodir. O‘zbekistonRespublikasiKonstitutsiyasidahamshaxsmehnatqilishhuquqibilanbirga, o‘zqobiliyati, layoqativaqiziqishigako‘rakasbtanlashhuquqigaegaligita’kidlangan.

Bugungikundakasbtanlashharxilnuqtainazardanqarashmumkinbo‘lganko‘po‘lchovlivako‘pdarajalijarayondir. Birinchidan, jamiyatshakllanayotganshaxsoldigaqo‘yganvazifalarseriyasisifatida, ularnishaxsma’lumvaqtdavomidaketma-kethalqilishizarur. Ikkinchidan, individo‘zqiziqishvalayoqatlarinishakllantiradiganqarorqabulqilishjarayonisifatidanamoyonbo‘ladi. Uchinchidan, hayotningindividualuslubinishakllantirishjarayonisifatida, kasbiyfaoliyatuningbirqismisifatidanamoyonbo‘ladi. Buuchnuqtainazaro‘zarobir-birinito‘ldiradiganishningharxiltomonlaridir.

Yoshdavrlaripsixologiyasidakasbtanlashbirnechabosqichdaniborat.

Birinchibosqich – bolalaro‘yinlaribo‘lib, undabolao‘zigaharxilkasbiyrollarniqabulqiladivashubilanbog‘liqxulq-atvorningalohidaelementlarini “o‘ynaydi”.

Ikkinchibosqich – o‘smirlikxayolibo‘lib, o‘smirorzularida, o‘ziniuyokibuqiziqarlikasbningnamoyondasisifatidako‘radi.

Uchinchibosqich - ilko‘spirinlikdavriniqamraboladi – dastlabkikasbtanlashdir.Harxilfaoliyatturlario‘smirningqiziqishlaritomonidansaralanadivabaholanadi (“Mentarixiyromanlarniyoqtiraman, tarixchibo‘laman”), keyinqobiliyatlarinuqtainazaridankasbtanlashgaharakatqilinadi (“Menmatematikaniyaxshio‘zlashtirayapman, matematikbo‘lsammikan?”, engso‘nggidaqadriyatlartiziminuqtainazaridanqarabchiqiladi (“Menkasalodamlargayordamberishnihohlayman, vrachbo‘laman"; “Ko‘ppultopishnihohlayman, qaysikasbbutalabgajavobberadi?”). Qiziqishlar, qobiliyatlarvaqadriyatlarkasbtanlashningharbirbosqichidanamoyonbo‘ladi. Fangaqiziqisho‘quvchiniubilanko‘proqshug‘ullanishgaundaydi, buesauningqobiliyatlarinirivojlantiradi, qobiliyatlaresafaoliyatmuvaffaqiyatinita’minlaydivaqiziqishlarnimustahkamlaydi.

To‘rtinchibosqich – amaliyqarorqabulqilish, kasbtanlashbosqichibo‘lib, o‘zichigaikkiboshtarkibiyqismnioladi: avvalbirorfaoliyatbilanshug‘ullanishistagipaydobo‘ladi, keyinesaqonkretsohatanlanadi (“O‘qituvchibo‘laman”, “Matematikao‘qituvchisibo‘laman”). Kasbtanlashko‘pbosqichlijarayon. 9-sinfo‘quvchilariakademiklitseygayokiqaysikasb –hunarkollejigatopshirishlarinitanlashlarizarur. Qiziqishlar, qobiliyatlarvaqadriyatlaryo‘nalganligidantashqariqarorqabulqilishdao‘ziningimkoniyatlarini – oilaningmoddiysharoiti, o‘quvtayyorligidarajasi, sog‘lig‘ivaboshqalarnihisobgaolishhammuhimrolo‘ynaydi.

Kasbtanlashilko‘spirindanikkixilma’lumotnitalabqiladi: kasbdunyosivaharbirkasbgaqo‘yiladigantalablardanxabardorlik; o‘zqobiliyatlarivaqiziqishlarinibilish. Uma’lumothambuma’lumothamilko‘spirinlargaetishmaydi. Ilko‘spirinlarninghayotiyrejalariniamalgaoshirishvakasbtanlashiijtimoiysharoitlarga, ayniqsaota-onaningumumta’limdarajasigabog‘liq.Ota-onaningta’limdarajasiqanchalikyuqoribo‘lsa, farzandlariningoliy-o‘quvyurtidao‘qishnidavomettirishivaburejalarniamalgaoshirishehtimolishunchalikyuqoridir. Hayotiyrejalarniamalgaoshirishehtimoliyigitlardaqizlarganisbatanyuqoridir.

Kasbiyyo‘nalganliknafaqatijtimoiy, balkipsixologikmuammohamdir. Psixologiyadakasbiyyo‘nalganlikbo‘yichauchnazariynuqtainazarmavjud.

Birinchinuqtainazarfaoliyatningmuvaffaqiyativausullaribog‘liqbo‘lganindividualxususiyatlarningamaliyo‘zgarmasligivabarqarorligihaqidag‘oyagaasoslangan.Bundabirinchitomondan, uyokibuishgamosinsonlarnikasbgayo‘llashvatanlashgaurg‘uberiladi, ikkinchitomondanuyokibuinsonningindividualxususiyatlarigamoskasblarnitanlashdanamoyonbo‘ladi.

Ikkinchinuqtainazarqobiliyatlarnimaqsadgamuvofiqshakllantirishg‘oyasidankelibchiqadi, bundaharbirinsonningmuhimxislatlarinirivojlantirishnazardatutiladi.YUqoridakeltirilganbuikkinuqtainazarhamharxilshakllantirilishimumkin, lekinularningumumiymetodologikkamchiligishundaki, individuallikvamehnatfaoliyatio‘zarobog‘liqbo‘lmagan, bir-birigaqarama-qarshi, biriikkinchisinialbtatabo‘ysundiradigankattaliklarsifatidaqaraladi.

Uchinchinuqtainazarpsixologiyadagiongvafaoliyatningbirligitamoyilidankelibchiqadi, faoliyatningindividualuslubinishakllantirishgayo‘naltirilgan. UshbuqonsepsiyaE.A.Klimovilgarisurganquyidagiqarashlargaasoslanadi:

1. 
   Faoliyatningmuvaffaqiyatiuchunmuhimbo‘lganamaliytarbiyalanmaydiganshaxsiy (psixologik) xislatlarmavjud.
   
2. 
   Kasbiyfaoliyatsharoitlarigamoslashishningmehnatmahsuldorligibo‘yichabirxilbo‘lgan, harxilusullarimavjud.
   
3. 
   Alohidaqobiliyatlarningkuchsizifodalanganliginimashqqilishyokiboshqaqobiliyatlaryokiishusullariyordamidabartarafetishningkengimkoniyatlarimavjud.(sekinjavobqaytarishqobiliyatinitayyorlanishtadbirlaridagio‘tadiqqatlilikbilanto‘ldirishmumkin; birsharoitdagifaoliyatningsusayishini, insonsun’iyravishdafaoliyatnio‘zgartirishimumkin – harakatlartartibinio‘zgartirishiyokiob’ektlarranglarinio‘zgartiradidebtasavvurqilishimumkin).
   
4. 
   SHaxsningindividualo‘zigaxosliginihisobgaolganholdaqobiliyatlarnishakllantirishzarur, tashqisharoitlarnihisobgaolganholdaichkisharoitlarnirivojlantirish.
   

Kasbtanlashdakasbiymaslahatjudamuhimhisoblanadi. Bujiddiytayyorgarliknitalabqiladiganqiyinishdir.Hozirgivaqtdaharbirmaktabpsixologitomonidano‘tkaziladigan 9-sinfo‘quvchilaribilanolibboriladigankasbgayo‘naltirishishlaribo‘yichadiagnostikvamaslahatishlaribungayaqqolmisolbo‘laoladi.

Kasbtanlashda – kasbtanlashamalgaoshiriladiganYosh, ilko‘spirinningma’lumotlilikdarajasivauningintilishdarajasimuhimomillarhisoblanadi.

Bizyuqoridako‘ribo‘tganimizdek, kasbtanlashmurakkabvauzoqjarayon. Muammonafaqatumumiydavomiylikda, balkibosqichlarningketma-ketligidahamdir. Buerdaikkitaxavfmavjud. Ulardanbirinchisiilko‘spirinlarningkasbtanlashjarayoninianiqvabarqarorqiziqishlaribo‘lmaganligiuchunkeyingaqoldirishidir. Bukeyingaqoldirishumumiyetukmaslik, xulq-atvorninginfantilligibilanqo‘shiladi. Buholatkasbtanlashjarayonikattalikvabarqaror “Men” obrazining, o‘z-o‘zinihurmatqilishningasosiykomponentlaridanbiriekanliginiesgaolsaktushunarlibo‘ladi.

Ota-onalarningurinishlari (ayniqsaziyolioilalardako‘puchraydi) to‘g‘ridan-to‘g‘ripsixologikta’sirko‘rsatishyordamidabujarayonnitezlashtirmoqchibo‘ladilar (“Senqachonkasbtanlaysan? MenseningYoshingda ...”). Buesabolalardaxavotirlanishnikuchaytirib, ba’zanhechqandaykasbtanlamasdan, turlisevimlimashg‘ulotlarnitanlashgachabo‘lgansalbiynatijalargaolibkeladi. Bundao‘zvaqtidao‘qishdavomidabolalarningqiziqishlarivadunyoqarashinikengaytirish, harxilfaoliyatturlaribilantanishtirish, amaliymehnatko‘nikmalarinishallantirishsifatidayordamko‘rsatishmumkin.

Ertakasbiytanlashijobiyomilhisoblansa-da, uninghamo‘zigayarashakamchiliklaribor. O‘smirlarningqiziqishlaritasodifiy, vaziyatliomillargabog‘liq. O‘smirfaqatfaoliyatningmazmunigaqarabishtutadi, uningboshqajihatlarinipayqamaydi.

Ilko‘spirinlarningbo‘lajakkasblarihaqidaxabardorlikdarajasihammuhimhisoblanadi. Yigitvaqizlarulartanlaydigankasblardoirasini, harbirkasbninganiqxususiyatlarinibilmaganliklariuchunkasbnitasodifantanlaydilar. Kasbhaqidama’lumotgaegaemaslikoliyo‘quvyurtigakirganlarorasidahamuchraydi. “Bo‘lg‘usikasbingizningxarakteri, mazmunivasharoitidanxabardormisiz?” degansavolgatalabalarningto‘rtdanbirqismigina “ha” javobiniberishgan. Insonkasbtanlayotganvaqtidaqanchalikkichikbo‘lsa, uningkasbtanlashishunchalikmustaqilbo‘lmaydi, shaxsiyqadriyatlartizimiasosidaemas, ma’lumotlarningetarlibo‘lmaganligitufaylikimningdirtavsiyasigako‘raamalgaoshiriladi.

Kasbtanlashma’lumshaxsiyintilishdarajasiniaksettiradi. Uo‘zob’ektivimkoniyatlarinihamdaqobiliyatlarinibaholashdaniborat. Bundantashqariungasub’ekttomonidananglanmaydigankasbgaqo‘yiladigantalablarhamta’sirqiladi. 15-17 Yoshliyigitvaqizlarningintilishdarajasiko‘pinchayuqoribo‘ladi.Bunormalvafoydaliholatbo‘lib, Yoshlarniyanadaizlanishgavaqiyinchiliklarnibartarafetishgaundaydi. Dastlabkihayotiymuvaffaqiyatsizliktufayli, masalanoliyo‘quvyurtigatopshirishgaurinishdankelibchiqadiganjarohatdanqandayqutulishmumkin?

Ba’zikonkursdano‘taolmaganYoshlarularningbarchahayotiyrejalaripuchgachiqqanligi, to‘g‘rilabbo‘lmaydiganhalokatro‘yberdi, debo‘ylaydilar. Lekinsotsiologiktadqiqotlarningko‘rsatishicha, oliyo‘quvyurtidao‘qishnijiddiyhoxlovchilaro‘zlarininghayotiyrejalarinikeyinroqhamamalgaoshirishimumkin.

InsonningYoshiulg‘aygansayinhayotiyqadriyatlarivahayotiyrejalario‘zgaribboradi. Oliyo‘quvyurtigakirishnihohlaganlar, dastlabo‘qishgakirganlariuchunxursandbo‘ladilar.Kasbnito‘liqo‘ylabtanlamaganlaruchunkeyinchalikqiyinchiliklarvujudgakeladi: ularningayrimlario‘qishnieplayolmaydi, boshqabirlaritanlaganmutaxassislikdanko‘nglito‘lmaydi, yanaboshqalarioliyo‘quvyurtinito‘g‘ritanlaganigashubhalanadi. L.V.Lisovskiytadqiqotlaridanma’lumbo‘lishicha, ”YAnakasbtanlashgato‘g‘rikelsa, yanashukasbnitanlarmidingiz?” degansavolgaso‘ralganlarninguchdanbirqismiradjavobiniberishgan. YUqorikurslardatanlagankasbidanqoniqadiganlarkamaymasdan, aksinchaortibboradi.

Buniharxilsabablarbilantushuntirishmumkin: oliyo‘quvyurtidagio‘qitishdarajasibilan, o‘quvchilikvaqtidapayqamaganbo‘lg‘usikasbningsalbiyjihatlariniko‘rishbilanvah. Ko‘pchilikdaqoniqmaslikrivojlanishdagiinqirozlioddiynuqtabo‘lib, amaliyotboshlangandabularningbariyo‘qolibketadi. Yoshmutaxassisishgatushgandayangiqiyinchiliklarvujudgakeladi.Ularningba’zilariyuqorima’suliyathissigajavobberaolmaydi, ba’zilardaesatalablarolinganbilimdarajasidananchaquyidabo‘ladi. SHundayqilib, rivojlanishningoliyo‘quvyurtidagivariantinizolardanholiemas.

Insonninnhayotyo‘liturlitumandir.Ilko‘spirinlikdainsonhayotyo‘linio‘zitanlaydigandektuyuladi, lekinuningkasbtanlashigatarbiya, muhitvaboshqalarhamta’sirqiladi.Kasb-hunarkollejiyokilitseynibitirgandanso‘ngshaxsiybo‘lmagantashqiomillarningta’siriyanadakuchlibo‘ladi.V.N.SHubkinningta’kidlashicha, biztanlaydiganyo‘llardanboshqabizlarnitanlaydiganyo‘llarhammavjud.Oliyo‘quvyurtinitugallaganYoshlarta’limnihayotnimazmunlivaqiziqarliqilishvositasisifatidahammanarsadanustunqo‘yishadi. IshlaydiganYoshlaresata’limningmohiyatinijamiyatgako‘proqfoydakeltirishdadeganfikrdalar.

O‘spirinlarturlikasblarniturlichabaholaydilar.17 Yoshlilarkasblarniqontrast “oq-qora”, mavhumdebbaholasalar, 25 Yoshlilaro‘zlarininghayotyo‘llaribilanbaholaydilar.Muvaffaqiyatlikasbgayo‘naltirishningmuhimshartlaridanbirio‘quvchilarningmehnatgato‘g‘rimunosabatdabo‘lishivaularningfaolligidir.

Kasbgayo‘naltirish – shaxsningijtimoiytaqdirinibelgilashningtarkibiyqismidir. Kasbtanlash - hayotmazmunihaqidagio‘ylarivashaxsiy “Men” tabiatibilanmoskelgandamuvaffaqiyatlihisoblanadi.

Toshkentto‘qimachilikvaengilsanoatinstitutitalabalaridaZ.T.Nishanovarahbarligidao‘tkazilganD.Xodjakulovatadqiqotlaridaso‘ralganlarningyarmisiyanashukasbnitanlashlarinita’kidlab, tasdiqjavobiniberishgan, uchdanbirqismtalabalaresaikkilanishlarinibayonetishgan. Talabalardakasbiyyo‘nalganlikningshakllanishivarivojlanishijarayonigafaolmaqsadgamuvofiqta’sirko‘rsatishuchunquyidagilarnitavsiyaetishmumkin:

1. Oliyo‘quvyurtidagita’limjarayonidaharbirtalabaningbarqarorkasbiyyo‘nalganligishakllanishigayordamberishuchunta’limningmuvafaqqiyatinita’minlaydiganpsixologikfenomenlarmajmuinihisobgaolishzarur.

2. Oliyta’limdavomidaharbirtalabagaindividualyondashuvniamalgaoshirmoq, kasbiyyo‘nalganlikimkoniyatlaridankengroqfoydalanishlozim.

3. Talabalarninganchaginaqismikasbnianglamaytasodifantanlaganliklarinihisobgaolib, oliyo‘quvyurtidagita’limjarayonidatalabalardadunyonikasbnuqtainazaridanko‘rishnishakllantirishgayo‘naltirilgantadbirlartiziminitavsiyaetishmumkin.

4. Ko‘pchiliktalabalarhozirgizamonmasalalaribilanaloqasiborligi, ilmiylik, muammolilik, biliminingchuqurligi, ta’limdako‘rsatmalikvatexnikavositalariningqo‘llanilishinimutaxassislikfanlarinio‘qitishdagiijobiyjihatlarsifatidata’kidlanganibois, darslarnijonli, yangipedagogiktexnologiyalargaasoslanganholdaqiziqarliqilibo‘tishlarinio‘qituvchilargatavsiyaetamiz.

5. Talabalardakasbiyyo‘nalganliknishakllantirishuchunkasbprofessiogrammasivapsixogrammasibilantanishtirishhamdakasbiymuhimhislatlarnipsixologiyadarslaridaamaliymashg‘ulotlardahamdatarbiyaviysoatlardaguruhmurabbiylariyordamidarivojlantirishnitavsiyaetamiz.