Umumiy psixologiya”

Eksperiment metodi. Eksperiment metodi tabiiy va laboratoriya eksperimenti turlariga bo‘linadi. Bu metod psixik holatni ta’riflashgagina emas, balki ularni tushuntirib berishga ham imkon beradi.
Kuzatishdan farqli o‘laroq, psixologik eksperiment tadqiqotchining sinalayotgan faoliyatga faol aralashuvi mumkinligini nazarda tutadi. Jumladan, psixologik fakt aniq namoyon bo‘lishiga, uning tadqiqotchi xohlagan yo‘nalish bo‘yicha o‘zgartirilishiga, har jihatdan tadqiq qilish uchun bir necha martalab takrorlanishiga imkon beradigan shart-sharoitni yaratadi.
Laboratoriya eksperimentining xarakterli belgisi faqat uning laboratoriya sharoitlarida maxsus psixologik asbob-uskunalar yordamida o‘tkazishlarida va sinaluvchining xatti-harakatalari yo‘l-yo‘riqqa binoan sodir bo‘lishi bilangina emas, balki sinalayotganligini biladigan sinaluvchi (garchi, odatda, sinalayotgan kishi eksperimentning mohiyati nimadan iboratligini, qonkret nimani va nima maqsadda tadqiq qilinayotganligini bilmasa ham) kishining munosabati bilan ham belgilanadi. Laboratoriya eksperimenti yordamida diqqatning xossalarini, idrok, xotira va boshqalarning o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq qilish mumkin. Hozirgi paytda laboratoriya eksperimentini ko‘pincha shunday tarzda o‘tkazishadiki, unda odam odatdagi sharoitlarda bajarishi mumkin bo‘lgan faoliyatning ba’zi psixologik jihatlari modellashtirilib qo‘yiladi. Jumladan, eksperimentda anchagina hissiy zo‘riqish vaziyati modellashtirilib, uning jarayonida sinaluvchi, masalan, kasbi-kori uchuvchi bo‘lgan kishi anglanilgan echimlar qabul qilishi mumkin. YUksak darajadagi uyg‘unlikni taqazo etadigan murakkab harakatlar qilishi, asboblardagi ko‘rsatkichlarga munosabat bildirishi va hokazolar belgilab qo‘yilgan bo‘lishi mumkin.
Tabiiy eksperiment (birinchi marta 1910 – yilda A.F. Lazurskiy taklif etgan) mo‘ljallanganiga ko‘ra, eksperiment o‘tkazilayotganini biladigan sinaluvchida hosil bo‘ladigan zo‘riqishga yo‘l qo‘ymasligi va tadqiqotni odatdagi, tabiiy sharoitlarga (dars, suhbat, o‘yin, uy vazifalarini bajarish va boshqalar) ko‘chirishi lozim.
Masalan, materialni yodlashning samaradorligi uni uzoq vaqt xotirada saqlab qolish to‘g‘risidagi ko‘rsatmaga bog‘liqligini tadqiq qilish tabiiy eksperimentga misol bo‘la oladi. O‘quvchilardan bir guruhi o‘rganilishi lozim bo‘lgan material bilan tanishtiriladi va ushbu material yuzasidan ertasiga so‘ralishini aytadi. Boshqa bir guruhda esa o‘quv materiali xuddi shunday tarzda o‘tilib bo‘lgach, o‘quvchilarga o‘tilgan dars bir haftadan so‘ng so‘ralishi aytiladi. Haqiqatda esa har ikkala guruhda ham o‘quvchilardan ikki haftadan keyin so‘ralgan. Ana shu tabiiy eksperiment jarayonida materialni uzoq vaqt xotirada saqlab qolishga mo‘ljallangan yo‘l- yo‘riqning afzalliklari aniqlanadi.
Psixologik-pedagogik tadqiqot vazifalarini bajaradigan tabiiy eksperiment psixologik-pedagogik eksperiment deb ataladi. Har xil Yosh bosqichlarida o‘quvchilarning bilish imkoniyatlarini o‘rganishda, o‘quvchi shaxsini shakllantirishning qonkret yo‘llarini aniqlashda uning roli benihoya kattadir. Psixologik-pedagogik eksperiment uch qismdan iborat. Aniqlovchi, shakllantiruvchi, nazorat eksperimentlari. Aniqlovchi eksperimentda sinaluvchilardagi biror psixik jarayonning rivojlanish darajasi aniqlanadi. Masalan, boladagi xotiraning rivojlanish darajasi “Meyli” testi yordamida aniqlanishi mumkin. SHakllantiruvchi eksperimentda aniqlangan psixik jarayon me’yordan orqada bo‘lsa, uni rivojlantirish bo‘yicha maxsus mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Misolga qaytsak, xotirani rivojlantirish bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Nazorat tajribalarida shakllantiruvchi ta’sirning samaradorligini aniqlash uchun diagnostik metod yana bir marta takroran o‘tkaziladi.”Meyli” testi yana bir bora o‘tkazilib, maxsus matematik- statistik metodlar yordamida
shakllantiruvchi ta’sirning samaradorligi aniqlanadi.
Anketa. Savollar yordamida psixologik axborot to‘plashning metodik usulidir. Bunda savollar mantiqan bir-biri bilan bog‘langan bo‘lib, tadqiqotning maqsadiga mos keladi. Anketa yordamida o‘qituvchi o‘quvchilar shaxsiy sifatlarini aniqlash uchun material to‘playdi.
Taklif etiladigan savollarga qarab, anketalar mazmun, funksiyasi, shakli bo‘yicha turli xil bo‘lishi mumkin.
Mazmun bo‘yicha anketa:
1.Faktlar (“Sening bo‘sh vaqtingdagi mashg‘uloting”, “Uy joy sharoitingni ta’rifla”) ;
2.Atrofdagi kishilar, hodisalar xarakteristikasini (“O‘quv- ishlab chiqarish korxonasida ish formasi boshqacha bo‘lishi kerak deb hisoblaysanmi?”, “Ko‘pchilik bolalar o‘z imkoniyatlarini to‘liq ishga solmay o‘qishlarining sababi nimada deb o‘ylaysan?”).
3.O‘quvchining niyatlarini ifodalashi mumkin
(“Oliy o‘quv yurtiga kirasanmi?”, “YOzgi oromgohga borasanmi?”).
Savollar bajaradigan funksiyasiga ko‘ra anketa o‘z ichiga quyidagilarni oladi:
a)Filtrlovchi-savollar. M.: agar o‘qituvchini oliygohga kirishni xohlovchilar qiziqtirsa, anketada quyidagicha savollar taklif etiladi: “Sening yoqtiradigan predmeting?”. Bunga faqat oliygoxga kirmoqchi bo‘lgan o‘quvchilargina javob beradilar.
b)Tekshiruvchi yoki nazorat qiluvchi savollar. Ularning asosiy funksiyasi – ma’lumotning to‘g‘riligini tekshirish.
SHakli bo‘yicha anketalar:
a) Ochiq – bunda to‘g‘ri savollar o‘z xohishiga qarab, erkin javob berish mumkin.
b) YOpiq – bunda savollarga tayyor javob berilgan bo‘lib, o‘quvchi ulardan birini tanlashi lozim.
Anketa savollariga quyidagi talablar qo‘yiladi:
1.Savollar aniq, tushunarli, sodda va qonkret bo‘lishi lozim.
2.Anketaning boshida oson savollar, keyin qiyin, undan keyin eng murakkablari, nihoyasida yana oson savollar berilishi lozim.
3. Bitta xususiyatni aniqlashga bir necha savollar, nazorat qiluvchi savollar berilishi lozim.
Anketa metodining ijobiy tomoni:
1) ommaviy o‘rganish imkoniyati;
2) informatsiya to‘plash tezligi;
3)ma’lumotlarni analiz qilishda matematik metodlardan keng foydalanish imkoniyati;
4) og‘zaki formada javob olish qiyin bo‘lgan savollarga javob
olish imkoni;
5) bir necha tadqiqotlar natijasini taqqoslash imkoni;
6)natijalarni qayd etishning qulay usuli.
SHuni ham nazarda tutish lozimki, anketa metodi shaxs xususiyatlarining barcha sohalarini to‘la o‘rganish imkonini bermaydi, o‘quvchilar turlicha javob berganlari tufayli ularni klasifikatsiya qilishda qiyinchiliklar uchraydi, javoblarning ob’ektivligi yuqori emas, chunki o‘quvchilar bunga vijdonan yondoshmasliklari mumkin.