Umumiy psixologiya”

O‘qituvchining axloqiy ideal sifatida namoyon bo‘lishi

O‘qituvchining axloqiy ideal sifatida namoyon bo‘lishi o‘quvchi shaxsini tarkib toptirishda muhim ahamiyatga ega. Kichik maktab Yoshidagi o‘quvchi ko‘pincha o‘qituvchiga taqlid qilib, unga o‘xshashga harakat qiladi, lekin birinchidan, buni ko‘pincha tushunib etmasdan qiladi, ikkinchidan o‘qituvchining tashqi ko‘rinishi va qiliqlariga taqlid qiladi, chunki u hali shaxsning namoyon bo‘lishini tahlil qilishga va shaxsning barqaror hislatlarini anglab etishga qodir emas. O‘smir va katta maktab Yoshidagi o‘quvchi ko‘pchilik hollarda namunaga ongli ravishda taqlid qiladilar. O‘smir o‘zini katta deb hisoblay boshlagandan e’tiboran kattalarning xatti-harakatlari va ishlariga taqlid qilishga intiladi. Shuning uchun unda tevarak-atrofdagi kishilarning, ayniqsa, o‘ziga eng yaqin va o‘zi uchun eng obro‘li kishilarning xatti-harakatiga qiziqish hamda e’tibor berish yuzaga keladi. O‘qituvchi qanchalik obro‘li bo‘lsa, uning e’tiqodi, bilimlari, fikrlari, didi o‘quvchilarga shunchalik ko‘p ta’sir qiladigan bo‘ladi. O‘smir kattalarning biror hislatlariga taqlid qilayotib, ko‘pincha bu hislatlarni shunchalik ilib olish bilan birga, ularning salbiy hislatlari va xatti-harakatlarini ham o‘ziga singdirib oladi. Agar o‘qituvchi muayyan maqsadni ko‘zlaydigan va matonatli, o‘z burchini qat’iyat bilan bajaradigan bo‘lsa, xuddi shu narsalarni o‘z tarbiyalanuvchilaridan ham talab qilish unga oson bo‘ladi. Aksincha, o‘qituvchining tajangligi, qo‘polligi, o‘zini qo‘lga ola olmasligi, manmanligi o‘quvchilarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
O‘quvchilar va ota-onalar ba’zan tarbiyaviy ishlarda o‘zlarining shaxsan namuna ko‘rsatishlarining ta’siriga etarlicha baho bermaydilar. Holbuki, ularning qilayotgan ishlari, o‘zlarini qanday tutishlari ularning aytgan gaplariga, o‘rgatgan narsalariga qaraganda kamroq emas, balki ko‘proq ahamiyatga ega bo‘ladi.
To‘g‘ri xatti-harakatlarda amaliy tajribani uyushtirish, yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, shaxsni tarbiyalashda muhim, asosiy omildir. Tarbiyachi o‘quvchilarda xatti-harakatlarning shunday shakl va usullarini tarkib toptirmog‘i kerakki, bu shakl va usullarda tarbiyaning hal qiluvchi ta’siri ostida yuzaga keladigan o‘quvchi e’tiqodlari amalga oshsin. Xatti-harakatlarning aytib o‘tilgan shakllari motivlarni, o‘quvchining ehtiyoj va munosabatlarini "moddiylashtirish" ifodasi, vositasi, shakliga aylanib qolgandagina barqaror omilga aylanib mustahkamlanadi. A.S.Makarenko xuddi ana shu ma’noda "xulq-atvor gimnastikasi" to‘g‘ri xatti-harakatlarni mashk qilishni uyushtirish zarurligi to‘g‘risida gapirgan edi.
Axloqiy xatti-harakatlarni mashq qilish – bu turli variantlardagi xatti-harakatlarni aslida bir-biriga o‘xshash vaziyatlarda uyushgan va muayyan maqsadni ko‘zlagan holda takrorlashdir. Faqat ana shunday qilingandagina xatti-harakatlarning barqaror va ayni vaqtda umumlashgan shakllari tarkib topadi. Sun’iy mashqlar emas, balki o‘quvchi hayoti va faoliyatining tabiiy sharoitlari nazarda tutiladi, albatta.
O‘smirlik Yoshidan boshlab, tarbiyaning yangi omili – o‘z-o‘zini tarbiyalash vujudga keladi. O‘quvchilar o‘zlaridan ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan shaxs hislatlarini tarkib toptirish sohasida xulq-atordagi kamchiliklarga salbiy hislat va sifatlarga barham berish sohasida ongli ravishda muntazam ishlay boshlaydilar. Odam yuksak darajada o‘z-o‘zini idora qiluvchi, o‘z-o‘zini kamol toptiruvchi birdan-bir sistemadir, - degan edi I.P.Pavlov.
Agar o‘z-o‘zini tarbiyalashga bo‘lgan intilishni kattalar, jamoa etarli darajada boshqarib va tashkil qilib turmasalar, unda o‘quvchi o‘z-o‘zini tarbiyalash mazmunida (nimani tarbiyalashda) hamda uning shaklida (qanday tarbiyalashda) jiddiy xatolar qilishi mumkin.
O‘qituvchi, tarbiyachi o‘quvchilarning o‘z-o‘zini tarbiyalashiga rahbarlik qilishda 4 ta vazifani ko‘zda tutishi kerak.
Tarbiya uch narsaga ehtiyoj sezadi: iste’dodga, ilmga va mashqqa degan edi ulug‘ olim Arastu. Ana shu g‘oyalarga asoslangan holda tarbiyachilar quyidagilarga amal qilishlari lozimdir:
- tarbiyada ulg‘ayayotgan inson shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir talaba, o‘smir va Yosh yigitning betakror va o‘ziga xosligini hurmatlash, uning ijtimoiy xuquqiy va erkinligining e’tiborga tutilishi:
- milliylikning o‘ziga xos an’ana vositalariga tayanish, jahon
madaniyatining ilg‘or tajribalariga asoslanish;
- talabalar faoliyatida tarbiyaviy jarayonning asosini tashkil qilish,
qiziqarli, to‘laqonli talabalar Yosh jihatlariga mos hayot iqlimini yaratish, mehnat, xayriya, ijtimoiy foydali, ijtimoiy ko‘ngilochar va shunga o‘xshash tadbirlar tashkil etish lozimki, natijada talabalar o‘zlari xohlagan ishga qo‘l ursinlar, muvaffaqiyat hissini tushunib o‘zlariga ishonchlari ortsin, axloqan barqaror bo‘lsin.
Demak, pedagog jamiyat hayotida etakchi o‘rin tutuvchi, murakkab shaxs strukturasiga ega bo‘lgan insonning kasbiy qiyofasidir. Ijtimoiy turmushning barcha sohalarida erishilgan yutuqlarning zaminida uning mehnatini natijalari yotadi. Pedagoglarning pedagogik, psixologik tayyorgarligi va bilimlar integratsiyasi, muomala madaniyati, psixologik vaziyatlarni e’tiborga olish kabilar kuchli bo‘lishi kerak. YUksak saviyali, zo‘r mahoratli tarbiyachilargina xalk orzusidagi barkamol insonni tarbiyalaydi. Ilm insonni yuksaklik sari olib boradi. A. Avloniy aytganlaridek: "Ilm insonlarning madori, hayoti, porlok kelajagi, rahbari, najotiga aylangan". Ilm inson uchun g‘oyat oliy va muqaddas fazilatdir. Shuning uchun avvalam bor ilmli, tarbiyali bo‘lmoq har bir Yosh insonning burchi.
SHu maqsadda ko‘nglida eng oliy orzularni jamlab, pedagog ter to‘kib ishlaydi. Ularning mehnatini hurmat qilib, bergan bilimlarni egallamoq kerak.