Umumiy psixologiya kafedrasi eksperimental psixologiya

 
 

---

MUNDARIJA 
  
 
O’quv materiallari: 
  
 
1.1. Ma’ruzalar matni. 
 
1.2. Amaliy mashg‘ulotlari   
 
 
 1.3. Lobarotoriya mashg’ulotlari 
 
 
   Mustaqil Ta’lim materiallari  
  
 
Glossariy 
  
 
Ilovalar: 
- Fan  dasturi 
  
- Ishchi o‘quv dasturi.  
 
- Testlar. 
 
- Qo’shimcha materiallar 
 
 
UUMning electron varianti CD/DVD 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

1-mavzu. Eksperimental psixologiya: tushuncha, tarixi 
Reja: 
1.  Fiziologik psixologiya paydo bo’lishining tarixiy shart-sharoitlari.  
2.  G.Gelmgols- psixofiziologiyaning asoschisi sifatida. 
3.  Psixofizika  fani  paydo  bo’lishi  va  shakllanishida  E.Veber  va  T.Fexnerning  tadqiqotlarining 
o‘rni.  
4.  V.Vundtning  eksperimental  psixologiya  va  yo’nalishlariga  doir  amaliy  izlanishlarning 
moxiyati va E Titchenerning laboratoriya metodlari.  
5.  Bilish jarayonlarni eksperimental tarzida taxlil etishning murrakkab qirralari.  
6.  Ebbingauz,  Brayyan  va  Xarterlarning  eksperimental  psixologiya  nuqtayi  nazaordan  olib 
borgan tadkikotlari. 
 
.  Tayanch  iboralar:  Metod,  metodologiya,  kuzatish  metodi,  tajribani  rejalashtirish,  empirik 
metodlar, proektiv metod. 
____________________________------ 
Pozitivizm asoschisi O. Kant XIX asr o’rtalarida inson bilimi rivojlanishi haqidagi ta’limotni taklif 
qildi. U bilimning uchta ketma-ket bir-birini almashtiradigan shakllarini qarab chiqqan.  
 
 1) diniy urf – odatlar va individual ishonishga asoslangan,  
2) falsafiy – u yoki bu ta’limot muallifining intuitsiyasiga, o’z ma’nosi jihatidan oqilona va aqliy 
ko’rinishga asoslangan.  
3)  Pozitiv-maqsadli  kuzatish  va  eksperiment  yo’lida  faktlarni  eslab  qolishga  asoslangan  ilmiy 
bilim. 
«Psixologiya» -.  
Birinchidan,  odamlarning  «psixika»  haqidagi  kundalik  bilimlari  tuzilmasi  kabi  boshqa 
odamlarning  xatti-harakati  o’zining  va  boshqalarning  ruhiy  hayoti  rivojlanishining  asosi  va 
qonuniyatlari  bo’lgan  psixologiya.  Bu  «kundalik  psixologiya»  bugungi  kunda  ilmiy  psixologiya 
tarmoqlaridan birining kuzatish predmeti bo’lib qoldi  
Ikkinchidan  «falsafay  psixologiya»  ham  mavjud  bo’lib,  psixik  reallik  tabiati  haqida  savol  eng 
asosiy  hisoblanadiFalsafiy  psixologiya»  doirasi  ichida  hozirgi  kunda  psixika  yoki  uning  alohida 
tuzilishlari ostidagi modellari yaratilayapti 
psixologiya» atamasi XIX asrda paydo bo’lgan fanni ba’zida o’zini-o’zi boshqaradigan reallik, 
moddiy  asosi  bo’lgan,  ya’ni  aks  ettiruvchi  va  inson  xatti-harakatini  boshlab  turuvchi  mexanizmi  va 
atroflicha metod bilan tekshirilgan psixika to’grisidagi fandir 
Eksperimental psixologiya turli xil psixik vaziyatlarni eksperimental metodlar yordamida tadqiq qilishni 
o’rganadi
.
  Psixologiyaning  eksperimental  deb  atalishiga  uning  metodi  sabab  bo’lgan.  Agar  falsafa 
umuman  olganda  tabiat  qonunlarini  o’rgansa,  eksperimental  psixologiya  esa  fan  sohasida  hayvon  va 
insonning xususiyatlarini anglab olishga yordam beradi. 
Eksperimental  psixologiya  fani  sohasidagi  bilimlar,  ilmiy  xulosalar  nafaqat  eksperiment,  balki 
kuzatish, so’roq va boshqa metodlar yordamida to’plangan 
Psixologiya fanining falsafa ichidan ajralib chiqishiga ikkita asosiy omil sabab bo’lgan: 
1. 
Psixologiya ilmiy muammolarga boyib borishi va yaqin istiqbollarning vujudga kelishi. 
2. 
Psixolog olimlarning tadqiqot olib borishi uchun yangi vositalar paydo bo’lishi. 
Eksperimental  psixologiyaning  maqsadi  psixologik  eksperiment  o’tkazishning  malaka  va 
ko’nikmalarini paydo qilish va rivojlantirishdan iborat. 
 
Eksperimental psixologiyaning vazifalari: 
       Psixologiya fanida eksperiment o’tkazishning qonunlari, tartibi va printsipi bilan tanishtirish 
Turli metodikalar yordamida shaxsning psixik jarayonlari, holatlari va psixomotorikani o’rganish 
            Ilmiy  psixofiziologiyaning  asoschisi  -  buYuk  rus  olimi  Ivan  Mixaylovich  Sechenov.  U  miya 
faoliyatining  barcha  shakllarining  asosini  tashkil  etadigan  markaziy  asab  tizimini  o'rganish  sohasidagi 
fundamental kashfiyotlarga tegishli. 1863 yilda Sechenov markaziy inhibisyon fenomeni kashf  

---

           XIX  asr  o'rtalarida.  Londonda  ishlagan  Shotlandiya  shifokori  Marshall  Xoll  (1790-857)  va 
Parijdagi  Frantsuz  kollejining  tabiiy  fanlar  professori  Per  Florentsiya  (1794-1867)  miyaning 
funktsiyalarini o'rganib, miyani muayyan qismining funktsiyasi bu joyni yo'q qilish yoki yo'q qilish yo'li 
bilan  o'rnatilsa  keyinchalik  hayvonlarning  xatti-harakatlaridagi  o'zgarishlarni  kuzatish  bilan  ehtiyot 
qismlar.  
1861 yilda frantsuz jarrohi Pol Brokka (18241880) klinik usulni taklif qildi: marhum miyasini ochadi va 
bemorning  hayotidagi  anomal  xatti-harakatlar  uchun  javobgar  deb  hisoblanadigan  shikastlanish  joyini 
qidiradi.  Shunday  qilib,  Broka  miya  yarim  korteksining  frontal  girusining  "nutq  markazini"  ochdi,  u 
odamda shikastlangan bo'lib, hayot davomida aniq gapirishga qodir edi.  
1870 yilda Gustav Fritsch va Eduard Xitzing birinchi marta miya yarim korteksini elektr stimulyatsiyasi 
usulini qo'lladilar (ular quyonlar va itlar bilan tajriba o'tkazdilar). 
   Nemis  fizigi  va  fiziologi  German  Xelmxolts  (1821-1894)  asab  impulslarining  tezligini  o'lchashdan 
ko'rish va  eshitish  sohalarini  o'rganishga o'tkazdi  va shu paytgacha noma'lum hududda bir oyoq bo'lib 
qoldi, keyinchalik bu hislar psixologiyasi deb ataladi. 
18-asr oxiri - XIX asr boshlarida Evropa fiziologlari 1879 yilda hissiy organlarning fiziologiyasi 
sohasidagi  ishlar  dunyodagi  birinchi  eksperimental  ilmiy  psixologik  laboratoriyaning  paydo  bo'lishini 
kutgan. Ko'plab taniqli fiziologlar psixologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo'shdilar. Shu munosabat 
bilan biz bir nechta taniqli ismlar va misollar keltiramiz. 
           Ingliz  fiziologi  Bell  (1774-1842)  sezgilar  va  tasvirlarning  anatomik  tuzilish  va  sezgilarning 
ishlashiga  bog'liqligini  isbotladi.  U  refleks  yoyi  kontseptsiyasining  poydevorini  qo'yib,  xatti-
harakatlarning refleks mexanizmini ishlab chiquvchilaridan biri edi. Chex fiziologi (shuningdek biolog 
va  evangelist)  J.  Purkin  (1787-1869)  markaziy  va  periferik  ko'rishning  fiziologik  yo'naltirilgan 
nazariyasini yaratdi. 
           Nemis  fiziologi  I.  MYuller  (1801-1858)  fiziologik  ma'lumotlarga  asoslanib,  aqliy  jarayonlar  va 
hodisalarni,  shu  jumladan  idrok,  xotira,  fikrlash,  temperament  va  tushlarni  miya  faoliyati  bilan 
tushuntirishga  harakat  qildi.  Ushbu  tushuncha  psixika  doktrinasini  faqat  ruhning  falsafiy,  spekulyativ 
ilm-fan  tomonidan  taqdim  etilgan  bir  paytda  paydo  bo'ldi,  unda  anatomiya  va  fiziologiya  deyarli  tilga 
olinmagan va ko'plab ruhiy hodisalar psixologlar ishida miya faoliyati bilan bevosita bog'liq bo'lmagan. 
  
Eksperimental  psixologiya  fan  sifatida  XIX  asr  o‘rtalarida  rivojlana  boshladi.  Eksperimental 
psixologiyaning maqsadi psixologik eksperiment o‘tkazishning malaka va ko‘nikmalarini paydo qilish 
va rivojlantirishdan iborat. Eksperimental psixologiyaning vazifalari:  
1. Psixologiya fanida eksperiment o‘tkazishning qonunlari, tartibi va tamoyillari bilan tanishtirishdan 
iborat. 
 2.  Turli  metodikalar  yordamida  shaxsning  psixik  ‘lari,  holatlari  va  psixomotor  rivojlanishini 
o‘rganishdir. Ma’lumki, XIX asr fizika, biologiya, fiziologiya, ximiya va boshqa fanlarning rivojlanishi 
bilan  xarakterlanadi.  Psixik  hodisalarni  o‘lchashning  mumkinligi,  binobarin,  psixologiyada 
eksperimentning  boiishi  mumkinligi  haqida  nemis  psixo-  logi  I.Gerbart  (1776-1841)  ijobiy  fikr 
bildirgan.  U  «psixologiyada  matematikani  tatbiq  qilish  mumkin  va  zarurligi  haqida»  shunday  degan: 
«Mening tadqiqotlarim amalda faqat psixologiyaning o‘zi bilan cheklanib qolmasdan, balki fizikaga va 
umuman tabiat fan- lariga ham qisman aloqadordir». 
    Mashhur  ingliz  olimi  F.Gal’ton  1884  –1885  yillar  davomida  bir  necha  seriyalardan  tajribalar  o‘tkazdi. 
Bunda  5  dan  80  yoshgacha  bo‘lgan  hoxlovchilar  arzimagan  haq  evaziga  laboratoriyada  o‘z 
kuchi, 
reaktsiya  tezligi
;  organizmning  xislatlarini  17ko‘rsatkich  bo‘yicha  tekshirishlari  edi.  Bu 
ko‘rsatkichlar qatoriga shuningdek, bo‘yi, oqirlik, opkaning triklik siqimi, kalt va musht kuchi, harflarni 
eslab qolish qobiliyati, ko‘rish o‘tktrligi, rangni farqlash kabi ko‘rsatkichlar ham kiritildi.To‘liq dastur 
bo‘yicha  hammasi  bo‘lib  9337  kishi  tekshirilib  chiqildi.F.Gal’tonning  fikriga  ko‘ra,  testni  o‘kazish 
eksperimentni  talab  etadi.SHunday  qilib,  eksperiment  fanning  haqiqiy  asosi,  poydevori  deb  qarala 
boshlandi.  Bu  haqida  Dj.  Kettell  ham  ta’kidlab  o‘tgan:  qachonki  asosidan  eksperiment  va  o‘lchash, 
aniqlash  tashkil  qilar  ekan,  shundagina  psixologiya  xaqiqiy  va  aniq  fan  bo‘lishi  mumkin.  1890  yilda 
nashr  qilingan  ilmiy  ishida  u  50  turdagi  laborotoriya  testlarining  ro‘yxatini  keltiradi.Hozirgi  kunda 
ularni  testdan  ko‘ra  ko‘proq  topshiriqlar  deb  atash  to‘g‘riroq  bo‘ladi.bu  topshiriqlar  testlarga 

---

qo‘yiladigan talablardan faqat ikkitasiga ega edi: uni qo‘llash ko‘rsatmasi mavjud hamda tadqiqotning 
(laborotor) ilmiy xarakteri ta’kidlangan edi. Bu talablarga ko‘ra laborotoriya yaxshi jixozlanishi; testni 
o‘tkazish vaqtida begonalar bo‘lmasligi; barcha teshiruvchilarga bir xilda ko‘rsatma berilishi, ya’ni ular 
nima qilishlari kerakligini yaxshi o‘zlashtirib olishlari lozim edi. 
F.Gal’ton va Dj.Kettell dastlabki 
asarlari nashr etilgach
, test metodi g‘oyasi turli mamlakat olimlarining 
diqqatini o‘ziga tortdi. SHu tariqa uning tarafdorlari va qarshi bo‘lgan olimlar paydo bo‘la boshladi. Bu 
metodni  qo‘llash  tarafdorlariga  quyidagilarni  kiritish  mumkin:  Germaniyada  –  G.MYunsterberg, 
S.Krepilin,  V.Onri, Frantsiyada  – A.Bine, AЈSHda  –  Dj.Gilberd va boshqalar. Bu tadqiqotchilar  yangi 
turdagi,  ya’ni  psixologiyani  amaliyot  extiyojlari  bilan  bog‘lashga  uringan  olimlar  edilar.Biroq  amaliy 
tadqiqotlarga intilish psixologiyada fandan yiroqlashish deb baholanadi. Dj. Kettellning ta’kidlashicha, 
u o‘zining dastlabki testlarini laborotoriya tadqiqotlarida individual farqlarni aniqlash maqsadida 1885 
yilda qo‘llangan, ammo V. Vundtning qarshiligi tufayli ularni nashrdan chiqara olmadi. 
YAngi metodlar yaratilishi bilan birga birlashtirilgan testlar qo‘llanila boshlandi. Masalan, aqlni 
o‘rganish metodlari orasida amerikalik psixolog D.Veksler (1939, 1955) ning subtestlari keng tarqaldi. 
YAngi  proektiv  metodlar  ham  yaratilib,  keng  qo‘llanila  boshlandi  (amaerikalik  psixolog  G.  MYurre 
(1935,  1943)  ning  tematik  appertseptsion  testi  (  TAT),  nemis  psixologi  S.  Rozents  Veygning 
frustratsiyaga bo‘lgan reaktsiyani o‘rganish testi va boshqalar ). 
Rus  psixologiyasida  diagnostik  metodlaridan  foydalanish  o‘z  tarixiga  ega.  Bunda 
psixodiagnostika rivojlanishining ikki bosqichini ajratib ko‘rsatish mumkin.