Umumiy psixologiya fanidan

2.2 Odam va hayvon emotsiyalari 
Shaxsning Emotsional holatlari va kechinmalarining psixologlar va fiziologlar 
tomonidan eksperimental tarzda tadqiqot qilinishiga qaraganda, yuksak darajada 
tashkil topgan hayvonlarga Emotsiyalarning fiziologik mexanizmlaridan insonniki 
juda katta tafovut qilmaydi. Lekin muammo hissiyotning mazmuni, sifati, shakli, 
ifodalanishi nuqtai nazaridan tahlil qilinganda inson bilan hayvon Emotsiyasi 

---

21 
(hissiyot) orasida keskin farq mavjudligi namoyon bo‘ladi. Tabiatshunos va 
insonshunos olimlar hayvonlarda Emotsional reaksiyalar, holatlar mavjudligini tan 
olsalar-da, biroq ularda murakkab hissiyot, yuksak his-tuyg‘ular borligiga shubha 
bilan qaraydilar yoki inkor qiladilar. Bu fikrga to‘liq qo‘shilish mumkin, chunki 
insonlarda shunday his-tuyg‘ular borki, bunday hissiyot hayvonlarda bo‘lishi 
mumkin emas, vaholanki g‘azablanish, qo‘rqish, jinsiy mayl, qiziquvchanlik, 
xursandlik, g‘amginlik har ikkalasida uchraydi, ammo ular sifat va mazmun 
jihatdan bir-birlaridan keskin tafovutlanadi.
Inson Emotsiyalari ijtimoiy hayotning shart-sharoitlariga moslashtirgan 
(patologik hollar istisno qilinganda), «ongli zot» ga taalluqli tabiat va jamiyatga 
nisbatan munosabatlarida namoyon bo‘ladi, maqsadga muvofiqlashtirish hamda 
boshqarish xususiyatiga ega. Ochlik hissi, jinsiy mayl va boshqa instinktiv 
sohalardagi Emotsiyalar hayvon bilan insonda o‘xshash bo‘lsa-da, lekin ularning 
ifodalanishida farqlanish mavjud. Bularning barchasi instinktiv harakat bo‘lishi 
bilan birga insoniylashidan iborat uzoq evolyusion, ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot 
yo‘lini bosib o‘tgan, murakkab qiyinchiliklarni yengish evaziga mazkur 
ko‘rsatgichga erishgan.
Inson hissiyotning ijtimoiy-tarixiy shart-sharoitlari mavjud bo‘lib, ulardan eng 
asosiysi sababiy bog‘lanishlarga (determinirlashgan) egalikdir. Xuddi shu bois 
inson hissiyotlarining biologik va fiziologik tahlili, ularning tub mazmunini ochib 
bermaydi, shuningdek, hissiyotlar inson shaxsining ongli va ongsiz xatti-
harakatlarini amalga oshiruvchi kuchga, ya’ni motivga o‘sib o‘tish yo‘llarini 
izohlab berishga qodir emas. Ma’lumki, Emotsiyalarning «insoniylashuvi» 
hissiyotlar ichidan kechishi mazmuni va sifatlari jihatidan hayvonlarniki bilan 
qiyoslanganda shaxsniki o‘zining rang-barangligi, murakkabligi bilan ustuvordir. 
Insonlarning mehnat, ma’naviyat, siyosat, oila, ishlab chiqarish bilan o‘zaro 
munosabatlari, shuningdek, tabiat bilan odamlar orasidagi, shu bilan birga 
shaxslararo munosabatlar bir qator insoniy hissiyotlarning va ularni ifodalash, 
tatbiq etish vositalarini vujudga keltiradi. Shaxs yuz ifodalari, boshini tebratish 
bilan, xo‘rsinish orqali o‘zgalarga hamdardlik (empatiya) tuybusini bildiradi. 

---

22 
Bolalarga odob bilan javob berishni, suhbatdoshiga iliq, samimiy jilmayishini, 
qariya va nogironlarga hurmat bilan joy bo‘shatishni, kichkintoylarga 
mehribonlikni shakllantirish lozim. Shaxs o‘z his-tuyg‘ularini o‘zi boshqaradi, 
ularni me’yoriy hujjatlar, ijtimoiy turmush qoidalari, etnik rasm-rusumlar, odatlar, 
an’analar, prosessual qonunlar nuqtai nazaridan goh ma’qullaydi, goh qoralaydi. 
Shu bilan birga insonlar kuchli va jo‘shqin Emotsiyalari kechishida tashqi 
xotirjamlikni saqlay biladilar. Ularning ba’zilari o‘z hissiyotlarini berkitish uchun 
o‘zlarini befarq tutadilar, salbiy Emotsiyalarni ifodalashga intiladilar. Shaxs 
o‘zining mimika va pantomimikalarini boshqarish imkoniyatiga ega, lekin 
organlardagi tabiiy o‘zgarishlarni ushlab turish mumkin emas. Masalan, nafas 
olish, qon aylanish, ovqat hazm qilish, ko‘z yoshlarini ushlab turish, rangni 
qizartirish, oqartirish va hokazo.
Emotsiyalarning ifodalanish quyidagi ko‘rinishlarga ega bo‘lish mumkin: 1) 
ifodali harakatlar (mimika va pantomimikalar); 2) organizmdagi turli hodisalar 
(ichki a’zolar faoliyati va holatining o‘zgarishi); 3) gumoral xususiyatdagi 
o‘zgarishlar (organizmning qon tarkibidagi, suyuqlikdagi kimyoviy o‘zgarishlar, 
modda almashish va hokazo). Emotsiyalarning tashqi ifodasiga mimika, imo-
ishora, vajohat, qaddi-qomat o‘zgarishi, tashqi sekresiya bezlari faoliyati (yosh, 
so‘lak, ter ajralishi), xatti-harakatlar (tezligi, kuchi, yo‘nalishi, muvofiqlashuvi), 
nutqning xususiyatlari va boshqalar. Emotsiyalar, his-tuyg‘ular mazmuni, sifati, 
shakli jihatidan etnopsixologik xususiyatlariga ega.