Umumiy psixologiya” fanidan oraliq nazorat ishi Toshkent-2020 yil

3. Қобилият борасидаги назарияларни изоҳланг.

Shaxsning muhim individual sifati hisoblanuvchi qobiliyat shaxs­

ning boshqa individual sifatlari bilan bog‘liq holda xilma-xil bo‘ladi.

Psixolog nuqtayi nazarida qobiliyatlilik sifat jihatidan malakalarda

ajralib turadi. Qobiliyat orqali odamlar o‘yinda, o‘qishda, mehnatda

ham bir-birlaridan keskin farq qiladilar.

Qobiliyat o‘zi nima, u insonlarda qay tarzda namoyon bo‘ladi

degan savolga, u insonlaming bosh miya faoliyatining ishlashi bilan

bog‘liq degan javobni olamiz. Masalan: ba’zi bir insonlarda miyaning

chap qismi ko‘proq rivojlangan, boshqalarda esa o‘ng qismi rivojlan-

gan degan g‘oyasini keltirishdi.

Yuqorida yozganimizdek tajribalar ko‘rsatadiki, miyaning har bir

qismi o‘ziga xos funksiyani bajaradi. Miyaning chap qismi mantiqiy

jihatdan narsalarga baho beradi. 0 ‘ng miya - hissiyot bilan intuitsiya

orqali bo‘lib, narsalami qabul qilishga yordam beradi.

“Dihotomiya” - o‘ng va chap miya qismlari bu fikr sizni osonlik bilan fikrdan

chalg‘itishi mumkin deb ogohlantirgan edi (Sperri 1982). Hatto biz hikoya o‘qiyotganimizda miyaning ikkala qismi ishlaydi - chap qism so‘zlar va uning ma’nosini topadi, o‘ng qismi hazil, hissiyot va tasavvurni baholaydi (Hellige, 1993).Britaniyaning Kolumbiya universitetidagi psixolog Stenli Koren,

“Chapaqay sindromi” asarida jumalistika qanday qilib ko‘pincha ilm

fanni soddalashtirishi va bezaklikni ko‘rsatadi. U majlislaming birida

psixolog Dorin Kimuraning nutqini eshitganini esladi, unda aytilishi-

cha, chap quloq bilan musiqani eshitgan insonlar, o‘ng quloq bilan

musiqani eshitgan insonlardan ko‘ra tezroq eslashdi.

0 ‘quvchilami ustidan tajriba o‘tkazib shuni bildikki, chap quloq

o‘ng miyadagi hujayraga ko‘proq ma’lumotlar o‘tkazib beradi va

o‘ng hujayra tashqarisidagi musiqalarni yaxshiroq o‘zlashtiradi. Bir

necha kundan keyin, New York Times jumali yozdiki, London psixologi

(Ontario viloyati) Dorin Kumura shuni aniqladiki, musiqiy

qobiliyatlar miyadagi o‘ng hujayra bilan boshqariladi.

New York Times gazetasi ma’lumotlaridan kelib chiqib maqoladagi

fikrini davom ettirib yozdiki, Londonning psixologiya doktori Dorin

Kimura hamma qo‘shiqchilar ma’lumotlami o‘ng miya hujayrasi bi­

lan yaxshi o‘zlashtirishini tasdiqladi. Keyingi maqolasida Angliya-

ning psixologi Dorin Kimuraning nima uchun mashhur qo‘shiqchilar

chapaqayligini tushuntirib berdi.

Kishining qobiliyati xilma-xil bo‘lib, qiziqishlar va o‘z ustida

ishlash natijasida paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Faoliyatning mohi yatidan kelib chiqib, qobiliyat ham turlicha kasb egalarida turlicha

namoyon bo‘ladi, ayrim shaxslar bir necha sohalarga nisbatan ham

qobiliyatli bo‘ladilar.

Qobiliyatlar to‘g‘risida umumiy tushunchani vujudga keltirish

uchun ularga aloqador omillar, tarkiblar bo‘yicha ayrim ma’lumotlar

keltirish maqsadga muvofiq: qobiliyatlar shaxsning psixologik xu­

susiyatlar ekanligi; mazkur xususiyatga bilim, ko‘nikma, malaka ort-

tirish bilan erishilishini bog‘lash muhimdir.

Agar yoshlar o‘z tengdoshlari qanchalik shaxsiy muammolari bi­

lan bandligini bilganda edi boshqalaming ular to‘g‘risidagi fikrini bi-

lishganda ular kamroq xavotirga tushgan bo‘lar edi.

O‘zgaruvchanlik asosida qobiliyatning rivojlanio borishi tayin,

yoshlar komillikda jamiyat bilan ota-onasi hal qiluvchi rol o‘ynashini

va hattoki o‘z intilishlari haqida o‘ylashni boshlashadi.

Yoshlik davrida yoshlaming barcha o‘y-fikrlari o‘ziga qaratiladi.

Yosh avlod o‘z tajribasini betakror deb o‘ylaydi, ota-onalar va

do‘stlar uni tushuna olmasligini va hatto birinchi uchrashuv yoki

maktabni yomon ko‘rishni tushunmasligini xayoliga keltiradi. Birin­

chi muhabbat paytida yoshlar hattoki, “Ona birinchi muhabbat nima-

ligini bilmaysiz” deb aytishi mumkin. Piajening aytishicha, yoshlar-

ning shunchalik intellektual darajaga yetishi bu insoniy qonuniyatdir.

Ulaming taxmin qilish qobiliyati yaxshi rivojlangan. Biz fikr yuri-

tishning yangi darajasini insoniy tabiat, qat’iyatlik va adolat hamda

yaxshilik va yomonlik haqida fikr olib borgandagina ko‘ramiz.

Agar bolalar Allohni ramziy timsolida, ya’ni bulutdagi sahiy bobo

deb tasavvur qilishsa, yoshlar esa bu haqda chuqurroq tushunchalarga

ega. Mantiqiy fikrlash odamlaming ikkilanishini payqash, ideal va

aniq ishlar orasida farqni anglash imkonini beradi.

Ikkiyuzlamachilikni payqash ba’zida ota-onalar bilan achchiq

bahsga olib keladi. Shuningdek, yoshlami o‘zining idealiga quloq

solishga majbur qiladi. Balki Piaje (1972) ta’lim va madaniyatning

ta’sirini yetarlicha baholamagandir. Shuning uchun ham rasmiy qo-

nunchilikka olib keladigan odamlar soni oshirib yuborilgan. Ba’zi

bir yoshlar mantiq va matematika fanlaridan yetarlicha bilimga esa

bo‘lmasdan turib, bu darajada tafakkur qilishga qodir emaslar.

Bunga yaqqol misol, Skribner (1977) va Kpele qishlog‘idagi

ma’lumotsiz fermer orasidagi bo‘lgan suhbatdir75. Bolalik davrida u

yoki bu qobiliyatlaming atrof-muhitdagi odamlar tomonidan tan olin-

maganligi, keyinchalik xuddi ana shu qobiliyatlari tufayli jahonda

munosib shon-shuhrat qozonishga musharraf bo‘lgan juda ko‘p allo-

malaming nomi olamda mashhur, chunonchi Albert Enshteyn (nisbiy-

lik nazariyasi asoschisi), Nikolay Lobachevskiy (yangi geometriya

yo‘nalishi asoschisi) va boshqalar o‘qishida genial olim bo‘lib voya-

ga yetishish dalolatnomasi yo‘q edi.

Qobiliyatlar bilim, ko‘nikma va malakalarda aks etmaydi, balki

ulami egallash dinamikasida namoyon bo‘ladi. Faoliyat uchun zarur

bo‘lgan bilim va ko‘nikmalami o‘zlashtirish jarayonida yuzaga chiqa-

digan farqlar qobiliyat to‘g‘risida mulohaza yuritish imkonini beradi.

Demak, shaxsning faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish

sharti hisoblangan, bilim, ko‘nikma va malakalami egallash dinami­

kasida yuzaga chiqadigan farqlarda namoyon bo‘ladigan individual

psixologik xususiyatiga qobiliyat deyiladi.

Qobiliyatlar individual-psixologik xususiyatlar, ya’ni bir odam-

ning boshqa bir odamdan farq qiladigan belgilari sifatida ta’riflanadi.

Psixologiya metodologik asosining ko‘rsatishicha, qobiliyat imkoni-

yatlar tizimidan tashkil topgan bo‘lib, u yoki bu faoliyatdagi zaruriy

mahorat darajasi hisoblanadi. Psixologiya fani qobiliyat bilan faoli­

yatning muhim jabhalari bo‘lmish bilim, ko‘nikma va malakalaming

aynan bir narsa ekanligini rad etar ekan, ularning birligini e’tirof

qiladi. Shuning uchun qobiliyat faqat faoliyatda ro‘yobga chiqadi,

lekin shunda ham aynan shu qobiliyatsiz amalga oshirilishi amri ma-

hol, faoliyat ko‘rinishlaridagina aks etadi, xolos. Faoliyat uchun zamr

bo‘lgan bilim va ko‘nikmalami o‘zlashtirish jarayonida yuzaga chiqa­

digan farqlar, mulohaza yuritish imkonini beradi. Ushbu xususiyatni

aniqlash uchun ba’zi bir omillami tahlil qilish maqsadga muvofiq:

a) shaxsning muayyan sifatlari yig‘indisi belgilangan vaqt

oralig‘ida egallagan faoliyati talablariga javob bersa, unda mazkur

faoliyatga nisbatan qobiliyat mavjuddir;

b) inson shunday holatlarda faoliyat talabiga javob bera olmasa,

psixologik sifatlar, ya’ni qobiliyatlar mavjud emasdir.