Umumiy psixologiya” Fanidan (3-kurslar uchun)

14.5.Katta guruhlar psixologiyasiga xos umumiy xususiyatlar.
Har bir shaxs o‘z faoliyatini turli guruhlar sharoitida yoki turli guruhlar ta’sirida amalga oshiradi. Chunki jamiyatdan chetda qolgan yoki insonlar guruhiga umuman qo‘shilmaydigan individning o‘zi yo‘q. Kishi jamiyatda yashar ekan, u doimo turli insonlar bilan muloqotda, o‘zaro ta’sirda bo‘ladi, bu muloqot jarayonlari esa doimo kishilar guruhida ro‘y beradi. SHuning uchun ham guruhlar muammosi, uni o‘rganish va guruhlarning shakllanishiga oid ilmiy xulosalar chiqarish ijtimoiy psixologiyaning asosiy mavzularidan va muammolaridan biridir.
Psixologik ma’noda guruh — bu umumiy belgilar umumiy faoliyat, muloqot hamda umumiy maqsad asosida birlashgan kishilar uyushmasidir. Umuman odamlar guruhi tashkil topishi uchun albatta, qandaydir umumiy maqsad yoki tilaklar, umumiy belgilar bo‘lishi shart. Masalan, talabalar guruhi uchun umumiy narsalar ko‘p (o‘quv faoliyati, bilim olish, yoshlarga xos birliklar (o‘spirin, yoshlar, ma’lum o‘quv yurtida ta’lim olish istagi va hokazo). Ko‘chada biror tasodif ro‘y berganligi uchun to‘plangan kishilar uchun ham umumiy bo‘lgan narsa bor — bu qiziquvchanlik bo‘lib o‘tgan hodisaga guvohlik, unga umumiy munosabatdir.
Guruhni alohida shaxslar tashkil etadi, lekin har bir guruh psixologiyasi uni tashkil etuvchi alohida shaxslar psixologiyasidan farq qiladi va o‘ziga xos qonuniyatlarga bo‘ysunadi. Ayni shu qonuniyatlarni bilish esa turli tipli guruhlarni boshqarish va ana shu guruhlarni tashkil etuvchilarni tarbiyalashning asosiy mezonidir.
Guruhlarning turlari ko‘p, shuning uchun ham ularni turli olimlar turlicha klassifikatsiya qiladilar. V.M.Karimovaning ''Ijtimoiy psixologiya asoslari" o‘quv qo‘llanmasida guruhlarning asosiy turlari keltirilgan. Guruhlar avvalo shartli va real guruhlarga bo‘linadi.
Real guruhlar aniq tadqiqot maqsadlarda to‘plangan laboratoriya tipidagi hamda tabiiy guruhlarga bo‘linadi. Konkret faoliyat va odamlarning tabiiy ehtiyojlari asosida tashkil bo‘ladigan bunday tabiiy guruhlarning o‘zi kishilarning soniga qarab katta, kichik guruhlarga bo‘linadi. Katta guruhlar uni tashkil etuvchilarning maqsadlari, fazoviy joylashishlari, psixologik xususiyatlarnga qarab uyushgan va uyushmagan turlarga, kichiklari esa o‘z navbatida, endi shakllanayotgan - diffuz hamda taraqqiyotning yuksak pog‘onasiga ko‘tarila olgan jamoa turlariga bo‘linadi. Guruhlarning ijtimoiy psixologiya uchun ayniqsa, muhim hisoblangan turlariga ta’rif berish va ularning psixo­logik qonuniyatlarini o‘rganishni maqsad qilib qo‘ygan holda, bevosita katta guruhlarning ijtimoiy-psixologik qonuniyatlarini o‘rganishga o‘tamiz.
Katta guruhlar kishilarning Shunday birlashmalariki, undagi odamlar soni ko‘pchilikni tashkil etib, ma’lum sinfiy, ilmiy, irqiy, professional belgilar ularning shu guruhga mansubligini ta’minlaydi. Katta guruhlarni tashkil etuvchilar ko‘p sonli bo‘lganligi va ular xulq-atvorini belgilovchi mexanizmlarning o‘ziga xosligi tufayli bo‘lsa kerak, ijtimoiy psixologiyada olimlar ko‘pincha kichik guruhlarda ish olib borishni afzal ko‘radilar. Lekin katta kishilar uyushmasining psixologiyasini bilish juda katta tarbiyaviy va siyosiy-mafkuraviy ahamiyatga ega. Bu sohadagi tadqiqotlarning kamligi bir tomondan, aytib o‘tilganidek ko‘pchilikni qamrab olishda qiyinchiliklar bo‘lsa, ikkinchi tomondan, katta guruhlar psixologiyasini o‘rganishga qaratilgan metodik ishlar zahirasining kamligidir. Masalan, ishchilar yoki ziyolilar sinfi psixologiyasi o‘rganilishi kerak deylik, avvalo o‘sha ishchilarning soni ko‘p, qolaversa, ishchilarning o‘zi turli ishlab chiqarish sharoitlarida ishlayotgan, turli iqlim sharoitlarida yashayotgan turli millatga mansub kishilardir. Ularning barchasini qamrab oladigan yagona ishonchli usulni topish masalasi juda jiddiy muammo bo‘lganligi uchun ham har bir katta guruhga taalluqli bo‘lgan asosiy, etakchi sifatni topish va shu asosda uning psixo­logiyasini o‘rganish hozircha ijtimoiy-psixologiyadagi asosiy metodologik yo‘llanma bo‘lib kelmoqda. Qolaversa, katta guruhlar jamiyatning tarixiy taraqqiyoti mobaynida shakllangan guruhlar bo‘lgani uchun ham har qanday guruhni o‘rganishdan oldin, xoh bu sinflar bo‘lsin, xoh millatlar yoki xalqlar psixologiyasi bo‘lsin, uning hayot tarzi, unga xos bo‘lgan odatlar, udumlar, an’analar o‘rganiladi. Ijtimoiy-psixologik ma’noda, hayot tarzini o‘rganish deganda, u yoki bu guruhga taalluqli bo‘lgan kishilar o‘rtasida amalga oshiriladigan muloqot tiplari, o‘zaro munosabatlarda ustun bo‘lgan psixologik omillar, qiziqishlar, qadriyatlar, ehtiyojlar va boshqalar nazarda tutiladi. Ana shularning umumiyligi tufayli har bir shaxsda, ya’ni u yoki bu katta guruhga mansub bo‘lgan shaxsda tipik xislatlar shakllanadi. Masalan, 90- yillar yoshlariga xos bo‘lgan tipik sifatlar ana shu yoshlar o‘rtasida keng tarqalgan urf-odatlar, moda, so‘zlashish xususiyatlari, qadriyatlar, qiziqishlar va hokazolar tufayli shakllanadi. Shuning uchun ham 20 yoshli kishining psixologiyasini to‘liq ravishda o‘rganish uchun undagi bilish jarayonlarining o‘ziga xosligi, shaxsi, xarakteri va boshqa individual psixologik xususiyatlaridan tashqari, yana unga o‘xshash yoshlarda ustun bo‘lgan psixologik xislatlarning qanchalik namoyon bo‘lishini, u mansub bo‘lgan va asosan vaqtini o‘tkazadigan guruhlar psixologiyasini, milliy sifatlarini ham nazarda tutish va ularni o‘rganish zarur. Bu degani, har bir shaxs ongida uning yakka, alohida orttirgan shaxsiy tajribasiga alokador psixologik tizimlardan tashqari, uning qaysi millatga, elat, sinfga mansubligidan singdirilgan psixologik tizimlar ham mavjuddir va uni ilmiy tadqiqotchi inkor etmasligi kerak.


14.6.Oila psixologiyasiga kirish va oilani o‘rganishga doir ilmiy yondashuvlar. Oila inson hayotidagi birinchi ijtimoiy guruh bo‘lib, ular tufayli madaniyat qadriyatlari bilan tanishadilar, shaxs sifatida rivojlanadilar va birinchi ijtimoiy rollarni egallaydilar. Oila, inson uchun o‘zi yashayotgan muhitning asosiy tarkibiy qismi, agar u baxtli bo‘lsa va u hayotining qolgan qismini qurishga harakat qilsa, uning hayotining birinchi choragidir. Psixologik adabiyotlarda oila tushunchasi bilan bir qatorda nikoh va nikoh tushunchalari ham ko‘rib chiqiladi. Kundalik ongda nikoh va oila tushunchalari aniqlanishi mumkin, lekin fanda ular odatda farqlanadi. Nikoh-jinslar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi ijtimoiy institut, nikohni erkak va ayol o‘rtasidagi munosabatlarning tarixan o‘zgaruvchan ijtimoiy shakli sifatida belgilaydi, bu orqali jamiyat jinsiy hayotini tartibga soladi, ularning oilaviy va ota-ona huquqlari va majburiyatlarini belgilaydi. Hozirgi vaqtda ko‘p hollarda nikoh-bu erkak va ayolning ixtiyoriy birlashmasi bo‘lib, o‘zaro kelishuvga asoslangan, qonunga muvofiq rasmiylashtirilgan, oilani yaratish va saqlashga qaratilgan. Nikoh tuzish erkinligi bilan birga, uni bekor qilish erkinligi ham bo‘lishi mumkin, bu ajralishda o‘z ifodasini topadi. Shuning uchun oilaviy xulq-atvor sohasiga ajralishga va ajralishga olib keladigan hamkorlarning harakatlari ham kiradi.
S. I. Golod er va xotin o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni nikoh belgilaydi, ma’naviy tamoyillari bilan tartibga va tabiiy qadriyatlar bilan qo‘llab-quvvatlanadigan -"Nikoh" tushunchasidir. Bu ta’rif nikohning quyidagi xususiyatlarini ta’kidlaydi:
1) nikohga xos munosabatlarning institutsional emasligi;
2) ikkala er-xotinning axloqiy burchlari va imtiyozlarining tengligi.
"Oila" tushunchasi (nikoh tushunchasidan farqli o‘laroq) er-xotinlar, ularning farzandlari va boshqa qarindoshlar o‘rtasidagi murakkab munosabatlar tizimini tavsiflashga mo‘ljallangan. Ko‘pgina mutaxassislar quyidagi oilaning ta’rifidan foydalanadilar:
"oila er-xotinlar, ota-onalar va bolalar o‘rtasidagi munosabatlarning tarixan o‘ziga xos tizimidir; bu a’zolari nikoh va ota-ona munosabatlari, umumiy hayot va o‘zaro axloqiy javobgarlik bilan bog‘langan kichik ijtimoiy guruhdir.
Oiladagi ijtimoiy zaruriyat jamiyatning aholining jismoniy va ma’naviy ko‘payishiga bo‘lgan yehtiyoji bilan belgilanadi
Oilani ijtimoiy institut sifatida ham, kichik guruh sifatida ham o‘rganish fanda an’ana tusini olgan. Faylasuflar, huquqshunoslar, sotsiologlar va pedagoglar oilani birinchi navbatda ijtimoiy institut sifatida o‘rganadilar. "Ijtimoiy institut" tushunchasi jamiyat inson hayotining eng muhim sohalarida kishilar faoliyatini tartibga soladigan va nazorat qiladigan rasmiy va norasmiy qoidalar, tamoyillar, normalar va munosabatlarning barqaror majmuini anglatadi. Odatda har qanday zamonaviy jamiyatda mavjud bo‘lgan 5ta asosiy ijtimoiy institutlar mavjud: oila, iqtisodiyot, siyosat, ta’lim va din. Oila ijtimoiy institut sifatida, birinchi navbatda jamiyat a’zolarining takror barpo bo‘lishi va ularning birlamchi ijtimoiylashuvini amalga oshiradi. Oila alohida psixologik muhit-sevgi, g‘amxo‘rlik, hurmat, tushunish, qo‘llab-quvvatlash tufayli shaxsning ijtimoiylashuvida jiddiy afzalliklarga ega. Psixologlar oilani birinchi navbatda kichik guruh deb hisoblaydilar. Oilani kichik guruh sifatida tushunish oilaga psixologik yordam ko‘rsatish uchun katta imkoniyatlar ochadi. Ijtimoiy psixologlar kichik guruhni umumiy maqsad va vazifalar bilan birlashgan, bir-biri bilan bevosita barqaror shaxsiy aloqada bo‘lgan kichik ijtimoiy guruh deb hisoblaydilar va bu hissiy munosabatlar maxsus guruh qadriyatlari va normalarining paydo bo‘lishiga asos bo‘ladi.
Shunday qilib, kichik guruh sifatida oilaning quyidagi xususiyatlari ajrata olamiz:
1. Uning a’zolari o‘rtasidagi qarindoshlik yoki nikoh munosabatlari.
2. Jamoa.
3. Maxsus hissiy, axloqiy va huquqiy munosabatlar.
4. Oilaviy guruhga umrbod a’zolik (oila tanlanmagan).
5. Guruhning maksimal tarkibi: yosh, shaxsiy, jinsiy, professional, ijtimoiy-holat va boshqa farqlar.
Oila muhim adaptiv imkoniyatlarga ega bo‘lgan doimiy rivojlanayotgan tizimdir. Tizim elementlaridan birining o‘zgarishi, masalan, er-xotinlar o‘rtasidagi munosabatlarda butun oilaga ta’sir qiladi. Alohida oila a’zolarining individual disfunksiyalari ham tizimli buzilishlarning aksidir.