Umumiy psixologiya” Fanidan (3-kurslar uchun)

6.6.Iroda borasida nazariyalar.
Iroda – tushunchasini har kim turlicha talqin qiladi. Masalan; kimdir uni to’g’ri so’zlamoq bilan yana kimdir oddiygina parhez bilan. Aslida iroda insonning ongdagi faoliyat maqsadini belgilashda, maqsadga erishish vositalari va yo’riqlarini oldindan aniqlab bir qarorga kelishda, qarorlarni to’g’ri va erkin ijro etishda va maqsadlarga erishishda namoyon bo’ladi. Iroda har kimning aqliy faoliyatiga qarab turlicha shakllanadi. Aql bilan idrok qilganda bizga berilgan nutqimidan to’g’ri foydalanib rost so’zlamoq ham iroda, insonlarni to’g’ri tanqit qilmoq ham iroda, bir – birimizga ishonmoq va mana shu ishonch ila shakllanmoq ham iroda. Iroda haqida bahs ketganda kimdir uni miyada joylashgan desa yana kimdir uni qalbda deydi. Aslida, iroda bizning butun boshli jismimizda joylashib, bizning aqlimimizni, ongimizni, kuchimizni, ruhiy quvvatimizni, jahlimizni hatto-ki nutqimizni ham o’z qolibiga solib boradi. Iroda bu hayotda shuningdek, maqsad sari yetaklovchi yo’llardagi qarama – qarshiliklarni bartaraf etishda, o’z-o’zini idora qilishda, axloqiy olamni shakllantirishda kishiga katta yordam beradi. Irodaviy harakatlar odamning shaxsiga, ongiga emas qandaydir ilohiy kuchga bog’liq. Shuning uchun ham iroda o’z mohiyatiga jihatidan doim erkindir. Inson muammolariga e’tibori ortishi bilan irodani o’rganish ham dolzarb muammoga aylanib bormoqda. Bu hayotning issiq yozi-yu sovuq qishiga birdamlik bilan yashamog’imiz ham iroda bo’lmish aqliy hilqatning belgisidir. Inson bu yorug’ dunyoga kelar ekan har kuni yangi holat, har kuni yangicha olam bilan tanishadi. Jismimiz bilan birgalikda ruhiyatimiz, dunyo qarashimiz, insonlarga nisbatan muomilamiz har tomonlama yuksaladi.
Xullas ko’zguga nazar solganimizda tashqi ko’rinishimizda qanday o’zgarish bo’lsa, aqliy faoliyatimizda ham xuddi shunday o’zgarish sodir boʻladi. Biz bu jarayonda har kuni o’z-o’zimizni ham jismonan, ham ruhan tarbiyalamog’imiz lozim. Mana shu tarbiya jarayonida ham irodaning o’z ahamiyati, o’z o’rni bor. Bir so’z bilan aytganda ruhiy holatdan chiqishimiz, yangi hayot boshlashimiz, teran fikrlay olishimiz, qalban pok bo’lmog’imiz uchun hayotimizda bo’ladigan har kungi yangi o’zgarishlar-u mashaqqatlarni yengmog’imiz uchun bizdan juda katta iroda talab qilinadi. Ruhan sog’lom insongina o’zini hayotning past-u balandiga, og’ir-u yengiliga qiyinchilik bilan bo’lsada tarbiya qila oladi. Psixologik jihatdan insonda uchraydigan har bir termin, har bir harakat, har bir harakter bir biriga zanjil misol bog’liq. Ularni o’zgartirishni yoki alishtirishning imkoni yoʻq. Ammo tarbiya qilishni, to’g’ri fikrlay olishimiz uchun harakat qilishimiz mumkin. Odamning irodaliligi turli situatsiyalarda turlicha namoyon boʻladi. Irodaviy harakatlarning sifatlari ikkiga boʻlinadi: Irodaviy harakatlarga xos ijobiy sifatlar. Irodaviy harakatlarga xos salbiy sifatlar. Ijobiy irodaviy sifatlar o’z-o’zini tuta bilish, dadillik qat’iyat, chidam, toqat, mustaqillik kabilardan iborat. Irodaviy harakatlarni amalga oshirishda uchraydigan tashqi qarshiliklar odamning o’zi bilan emas, balki shu amalga oshirishdagi vaziyatlar bilan bog’liq boʻladi. Irodaning ana shu hislatlari amalda tug’ma ravishda berilmaydi. Odamda irodaviy sifatlarni tarkib toptirishda u mansub bo’lgan jamoaning jamoaning roli katta. Shuning uchun inson biror maqsad belgilashi va boshlagan ishini oxirigacha yetkazishi lozim. Ba’zida boshlagan ishimizni yakunlashimizga sabrimiz yetmaydi. Psixologik tomondan bu omil ham to’g’ridan to’g’ri irodaga borib taqaladi. Qisqa qilib aytganda insonda sodir bo’ladigan har qanday holat, jarayonlar va ularning boshlanish va tugash vaqti oralig’idagi hodisalar irodaning inson miya faoliyatiga ko’rsatgan ta’siri hisoblanadi