Umumiy o'rta ta'lim sifatini oshirish: mazmun, metodologiya, baholash va ta'lim muhiti

BOSHLANG‘ICH SINFLARDA ASAR MATNI USTIDA ISHLASHDA 

“QO‘G‘IRCHOQ TEATRI” NAMOYISHI USULIDAN FOYDALANISH  

 

Qo‘chqarova Ziyoda Xoshimjonovna,  

Namangan viloyati Namangan shahri 83-umumiy o‘rta ta’lim maktabi boshlang‘ich sinf 

o‘qituvchisi 

 

Boshlang‘ich sinflarda to‘g‘ri o‘qish, tez o‘qish, ifodali o‘qish va ongli o‘qishga 

o‘rgatish vazifasi eng asosiy masala deb qo‘yiladi. Bu vazifalarni o‘quvchilarda asarni 

---

 

314

 

 

"Umumiy o'rta ta'lim sifatini oshirish: mazmun, metodologiya, baholash va ta'lim muhiti"  

xalqaro onlayn ilmiy-amaliy konferensiya materiallari 

 

tahlil  qilish  ko‘nikmasini  shakllantirish  bilan  birga  amalga  oshiriladi.  O‘quvchilarda 

o‘qish malakalarini shakllantirish bilan birga matn ustida ishlashning o‘zaro bog‘liqligi 

asarni tahlil qilishga qanday yondashuvni belgilab beradi. Badiiy asar ustida ishlashning 

ikkinchi bosqichi asar tahlilidir. Asarni tahlil qilishning asosiy yo‘nalishi matnning aniq 

mazmuni  (voqealar  va  uning  rivojlanish)ni,  kompozitsiyasini,  ishtirok  etuvchilarning 

axloqi va xarakterli xususiyatini, asarning g‘oyasini aniqlash hisoblanadi. 

Asarni tahlil qilishning  metodik shartlaridan biri  asar  mazmunini uning  tasviriy-

ifodaviy vositalari bilan bog‘liq holda qarashdir. Yana bir asosiy qoida asar ustida ishlash 

jarayonida ta’lim-tarbiyaviy vazifalarni umumiy ravishda amalga oshirish hisoblanadi. 

Bu qoidalar asar ustida ishlashning asosiy  yo‘nalishini belgilaydi, shuningdek,  matnni 

tahlil qilish jarayonida o‘quvchilar bajaradigan topshiriqlarni va muhokama qilish uchun 

ularga beriladigan savollarning xarakterini aniqlab olishga yordam beradi. 

Asar tahlili jarayonida matn ustida ishlashning quyidagi turlaridan foydalaniladi: 

1. Tanlab o‘qish, 2. Berilgan savol va topshiriqlarga o‘z so‘zlari bilan javob berish, 3. 

O‘quvchilarni savol berishga o‘rgatish, 4. Matnni tasvirlash, a) so‘z bilan tasvirlash; b) 

grafik tasvirlash; 5. Asar rejasini tuzish. 

Asar tahlili jarayonida matn ustida ishlashning yuqoridagi besh turidan foydalanish 

o‘quvchilarni  o‘qish  malakalarini  shakllantirishda  va  asarni  to‘la  yoritilib  uni  to‘la 

o‘zlashtirishga  erishishda  yordam  beradi.  Boshlang‘ich  sinflarda  to‘g‘ri  o‘qish,  tez 

o‘qish,  ifodali  o‘qish  va  ongli  o‘qishga  o‘rgatish  vazifasini  amalga  oshirishda, 

o‘quvchilarni barchasini birdek, bir xilda o‘qish ko‘nikmalariga ega deb hisoblash ham 

biroz  noto‘g‘ri.  Chunki,  albatta  boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilarini  yosh  va  psixologik, 

xarakter  xususiyatlaridan  kelib  chiqib,  ularda  nisbiylik  farqlanish  yuzaga  keladi.  Bu 

degani  esa,  shu  sinfda  bir  xil  vaqt  oralig‘ida,  bir  xilda  dars  mashg‘ulotlarni  o‘tilgan 

jarayonda  ayrim  o‘quvchilarni  o‘qish  tezligida,  ayrimlarini  o‘qib  tushunishlarida  va 

ayrimlarini,  og‘zaki  hikoyalash  nutqida  biroz  kamchiliklar  bo‘lishi  mumkin.  Buning 

uchun asar tahlilini amalga oshirishda, asarni yoritib berish va uning mazmunini to‘la 

tushunishda “Qo‘g‘irchoq teatri” usulidan foydalanishni tavsiya qilinadi. Bunda asardagi 

barcha voqea-hodisalar, qahramonlar, muallifning gaplari ham inobatga olinib,asar ustida 

ishlashning  bir  qator  turlaridan  (ham  tasviriy,  ham  tanlab  o‘qishli,  ham  reja  tuzishli) 

foydalanib,  tahlil  qilinadi.  “Qo‘g‘irchoq  teatri”  ga  ishtirok  etish  uchun  o‘quvchilarda 

qiziqish  va  хohish-istak  juda  yuqori  bo‘ladi.  Uning  uchun  esa  asardagi  barcha 

jarayonlarni  bilish  zaruriydir.  Chunki,  faqatgina  qahramonlarning  gaplaridan  tashqari 

boshqa jarayonlar, masalan, “daraxtning tagida o‘tirgan ekan” daraxt kerak bo‘ladi va u 

daraxt qaysi vaqtda, qanday ko‘rinishda bo‘lishini bilish kerak. Yoki “bir dona barg uzilib 

tushibdi”.  Bargning  uzilib  tushish  vaqti  qachon,  qaysi  qahramondan  keyin  va  shunga 

o‘xshash  ko‘rinishlar  bilan  bolalar  asarni  boshidan  oxirigacha  o‘qib  chiqishga  majbur 

bo‘ladilar  va  uni  sahnada  qo‘yib  berish  uchun  o‘z  so‘zlari  bilan  bo‘lsada  adabiy  tilda 

gapirib  berishga  harakat  qiladilar.  “Qo‘g‘irchoq  teatri”  namoyishi  usulida  o‘quvchilar 

---