Umumiy o'rta ta'lim sifatini oshirish: mazmun, metodologiya, baholash va ta'lim muhiti

BIOLOGIYANI O‘QITISH USLUBIYOTIDA MITOZ VA MEYOZGA OID 

MASALA VA MASHQLAR ISHLASH KO‘NIKMASINI RIVOJLANTIRISH 

 

Shexov Rahmatullo Rahimovich,  

Buxoro viloyati Vobkent tumani 33 – umumiy o‘rta ta’lim maktabi biologiya fani 

o‘qituvchisi 

 

Bugungi kunda biologiya fanidan berilayotgan masalalar ko‘pchilikni o‘ylantirib 

qo‘ymoqda. Bunday  biologik masalalarni yechish o‘quvchilarda  ma’lum qonuniyat va 

---

 

141

 

 

"Umumiy o'rta ta'lim sifatini oshirish: mazmun, metodologiya, baholash va ta'lim muhiti"  

xalqaro onlayn ilmiy-amaliy konferensiya materiallari 

 

algoritmik  izchillik  orqali  masala-mashqlarni  mazmun-mohiyatini  to‘liq  idrok  etishni 

talab etadi. Bundan tashqari, biologiyani matematika bilan integratsiyasi amalga oshadi, 

o‘quvchi mantiqiy fikrlaydi. Bunday murakkab masalalarni yechishni o‘rganish har bir 

o‘quvchi  va  o‘qituvchidan  qo‘shimcha  o‘z  ustida  shug‘ullanishni,  matematik 

tenglamalarni bilish va proporsiya tuza olishi, qisqacha qilib aytganda, kitobdagi nazariy 

ma`lumotlarga  tayanib  berilgan  masalani  ishlay  olish  ko‘nikma  va  malakasiga  ega 

bo‘lishi kerak.  

Quyida  hujayra  sikliga  asoslangan  mitoz  va  meyoz  mavzulariga  doir  masala  va 

mashqlarni ishlashni va shu mavzularga oid umumiy tushunchalar beradigan ma’lumotlar 

bilan tanishib chiqamiz. 

Ona  hujayraning  bo‘linib  ko‘payishidan  hosil  bo‘lgan  hujayraning  bo‘linib 

ko‘payishi  yoki  nobud  bo‘lgunigacha  bo’lgan  davr  hujayra  sikli  deyiladi.  Eukariot 

hujayralar bo‘linishining ikkita usuli bor: mitoz va meyoz. 

  

Мitoz – eukariot hujayralarning bo‘linishi jarayoni bo‘lib, uning natijasida dastlab 

irsiy material ikki hissa ortadi, so‘ngra qiz hujayralar o‘rtasida teng taqsimlanadi.  

Mitoz  sikli  –  hujayraning  bo‘linishga  tayyorgarlik  –  interfaza  va  mitoz  bo‘linish 

jarayonlarining o‘zaro bog‘langan va ketma-ket keladigan hodisalar majmuasi.  

Interfaza deb, hujayraning ikkita bo‘linishi orasidagi vaqtga aytiladi va u 3 davrdan 

iborat: 

– sintezdan oldingi – presintetik davr (G

1

); (2n 2c) 

– sintez (S); (2n 4c) 

– sintezdan keyingi – postsintetik davr (G

2

). (2n 4c) 

Mitoz ketma-ket sodir bo‘ladigan 4 bosqichdan iborat:  

1 

 

 

2 

3 

4 

Profaza (2n4c) 

Metafaza (2n4c) 

Anafaza (4n4c) 

Telofaza (2n2c) 

Mitozning  biologik  ahamiyati  —  mitoz  natijasida  hosil  bo’lgan  har  bir  yangi 

hujayra  bir  xil  xromosoma  to’plami  va  bir  xil  genlarga  ega.  Mitoz  bo’linish  genetik 

materialning yangi hujayralarda bir xil taqsimlanishi bilan tavsiflanadi. Mitoz natijasida 

hosil bo‘lgan ikkala yangi hujayra diploid to’plamga ega bo’ladi. Mitoz bo’linishsiz ko’p 

hujayrali organizmlarning to’qima va organlaridagi ko’p sonli hujayralarning tuzilishi va 

funksiyasining  doimiyligini,  irsiy  materialning  bir  xil  bo’lishini  ta’minlashning  iloji 

bo’lmas edi.  

Meyoz. Meyoz eukariot hujayralarning o‘ziga xos bo‘linishi bo‘lib, bu bo‘linish 

natijasida hosil bo‘ladigan hujayralarda xromosomalar soni ikki hissa kamayadi. Meyoz 

ham mitoz singari interfazadan boshlanadi. Interfazada xromosomalar ikki hissa ortadi. 

Meyoz ikkita ketma-ket bo‘linishdan iborat. Birinchi – reduksion (meyoz I) bo‘linishda 

xromosomalar  soni  ikki  marta  kamayadi.  Ikkinchi  ekvatsion  (meyoz  II)  bo‘linishda 

gaploid xromosomali hujayralar hosil bo‘ladi. Reduksion bo‘linish yadroning profaza – I 

dan  boshlanib,  telofaza  –  I  gacha  davom  etadi.  Ekvatsion  bo‘linish  esa  profaza  II  dan 

---