Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik-majmua

obraz, 
qahramon
 yoki 
personaj
 tushunchasidir. 
savol  va  topshiriqlar:

---

159
obraz  –  timsol  tushunchasining  keng  va  tor  ma’nolari 
mavjud. 
Keng
  ma’nodagi  timsol  tushunchasi  ijodkorning 
fikr-tuyg‘ulari  singdirilgan  hayot  manzarasini  anglatsa, 
tor
 
ma’noda badiiy asarda aks ettirilgan inson siymosini ifodalay-
di. biz bu o‘rinda timsol tushunchasining ko‘p qo‘llaniladigan 
tor ma’nosi haqida fikr yuritamiz. 
yozuvchi hayotni badiiy timsollar orqali tasvirlaydi. shu-
ning  uchun  ham  biror  badiiy  asar  o‘qiganimizda  unda  aks 
ettiri lgan voqelik ongimizda shu asarda tasvirlangan kishilar-
ning obrazlari orqali muhrlanib qoladi. mana, siz «ravshan» 
dostonini o‘qib chiqdingiz. buning natijasi o‘laroq, ravshan, 
Zulxumor,  hasanxon,  aynoq,  Jaynoq,  ersak,  tersaklarning 
mahorat bilan chizilgan timsollari, shirvon bozori, Zulxumor-
ga qarashli bog‘ning ajoyib-g‘aroyib manzaralari xotirangizda 
mahkam o‘rnashib qoladi.
badiiy  adabiyotda  inson  timsoli  u  yashayotgan  jamiyat 
va  undagi  jarayonlar  bilan,  uni  o‘rab  olgan  tabiat,  ijtimoiy 
muhit,  narsa-hodisalar  bilan  birgalikda,  ular  bilan  chambar-
chas aloqada tasvirlanadi. Chunki inson hamisha shular qur-
shovida  bo‘ladi.  biroq  bularning  hammasi  inson  timsolini 
yo  o‘ziga  хosligini  ko‘rsatishga,  yoki  uning  ham  boshqalar
-
ga  o‘хshash  tomonlari  borligini  ta’kidlashga,  yoхud  inson 
obraziga hissiy ta’sirchanlik bag‘ishlashga, yoinki uning biror 
jihatini  to‘ldirishga  хizmat  qiladi.  Demak,  ular  yordamchi 
vositalardir. inson yolg‘iz o‘zi mavjud bo‘la olmaydi. odam 
odamday  yashashi  va  o‘z  insonligini  namoyon  etishi  uchun 
juda  ko‘p  narsalar  kerak.  badiiy  adabiyotda  inson  bilan  bir 
qatorda,  narsa-hodisalar  tasviri  ham  zarurdir.  Faqat  ular-
ning badiiy adabiyotdagi tasviri inson holati, kechinmalariga 
bo‘ysundirilgan bo‘ladi.
insonni tasvirlash, avvalo, uning ichki dunyosini, kechin-
malarini  tasvirlash  demakdir.  odam  odamlar  orasida,  ya’ni 
jamiyatda  yasha ydi.  insonning  kechinmalari  jamiyatga  oid 
turli-tuman  masalalar  bilan  chambarchas  aloqador  bo‘ladi. 
shunday  ekan,  badiiy  adabiyot  inson  kechinmalarini  barcha 
murakkabliklari  bilan  aks  ettirishi  kerak.  bu  esa  ijodkordan 

---

160
yuksak  iste’dod  va  badiiy  mahorat  talab  qiladi.  U  hayot  va 
odamlarni yaxshi bilishi, insonning holatini, imkoni boricha, 
haqqoniy  aks  ettirishi  kerak.  shundagina  badiiy  asar  odam-
lar qalbiga kuchli ta’sir etib, zavq-shavq uyg‘otishi, kishilarni 
ezgulikka e’tiqod va go‘zallikka muhabbat ruhida tarbiyalashi 
mumkin.
demak, 
badiiy adabiyotda insonning alohida shaxs qiyo-
fasida yaratilgan, ayni paytda badiiy umumlashma xususiya-
tiga va hissiy ta’sir kuchiga ega bo‘lgan surati badiiy obraz 
deyiladi. obrazlar 
bosh
 va 
epizodik
 singari turlarga bo‘linadi. 
asarning boshidan oxirigacha qatnashib, tasvirda muhim o‘rin 
tutuvchi  ishtirokchi  bosh  qahramon  deyilsa,  asarning  bir-ik-
ki o‘rnidagina qatnashib, keyin tushib qoladigan ishtirokchi-
lar  epizodik  qahramonlar  deyila di.  «ravshan»  dostonidagi 
ravshan,  Zulxumor,  hasanxonlar  bosh  timsollar  bo‘lsa, 
shirvonlik  kampir  ena,  aka-uka  kallar,  oqqiz  epizodik  ob-
razlardir. 
badiiy adabiyot asosida go‘zallik haqidagi tasavvur yotad i. 
bunday tasavvur insonning odam, hayot va jamiyat haqidagi 
orzu-armonlaridan tug‘ilgan. badiiy asar ana shu orzu-armon-
larni aks ettirsagina tarbiyaviy quvvatga ega bo‘ladi.
badiiy 
asarlarning ta’sir darajasini oshirish uchun unda 
tasvir etilgan odam, narsa yoki hodisaga xos xususiyatni ort-
tirib  ko‘rsatilishi  mubolag‘a
  deyiladi.  mubolag‘a  obrazni 
bo‘rttirish  orqali  uning  ta’sir  kuchini  oshirishga  qaratilgan 
bo‘ladi.  «ravshan»  dostonida  hasanxonning  g‘azabi,  Jay-
noqning  jismoniy  qudrati  juda  oshirib  tasvirlangan  o‘rinlar 
ko‘p  uchraydi.  mubolag‘a  xalq  dostonlarida  juda  ko‘p 
qo‘llaniladigan tasvir vositasidir.
mumtoz  adabiyotda  behad  orttirilgan  mubolag‘a 
bu-
lug
‘ yoki 
ifrot
 ham deyiladi. aqlga sig‘maydigan darajadagi 
mubolag‘a 
g‘ulu
 deb ham yuritiladi.

---

161
utun umrini turkiy til mavqeyini ko‘tarish, turkiy 
adabiyot  imkoniyatlarini  dunyoga  tan  oldirish, 
turkiy davlatchilik asoslarini mustahkamlash, ja-
miyatda haqiqat va adolat mezonlarini qaror top-
tirishga  bag‘ishlagan  bobokalonimiz  haqidagi 
biografik  ma’lumotlar,  yozmishlarining  deyarli 
barchasi  to‘liq  saqlanib  qolgan.  Хalq  ichida  bu 
zotning hayoti va faoliyati bilan bog‘liq rivoyat va afsonalar 
ham talaygina. Chunki odamlar o‘zlariga va kelgusi avlodga 
yashash  tarzi,  qilmishlari  ibrat,  aytmish  va  yozmish  so‘zlari 
haqiqat  bo‘lgan  zotlar  to‘g‘risida  ham  hurmat,  ham  hikmat 
ma’nosida  mana  shunday  og‘zaki  ijod  namunalarini  to‘qib 
oladilar. 
Alisher  Navoiy  1441-yil  9-fevralda  Хuroson  o‘lkasining 
poytaхti  Hirotda  tug‘ildi.  Zamondoshlari  uni  «Nizomiddin 
mir  alisher»  deb  ulug‘laganlar.  «nizomiddin»  –  din  nizo-
mi deganidir. ko‘pincha, mansab egalariga nisbatan aytilgan 
«mir» – amir demakdir. Chunki u husayn boyqaro saroyidagi 
eng  nufuzli  amir  bo‘lgan.  alisher  bolalikdan  ma’rifatli  oila 
muhitida tarbiya topdi. navoiyning otasi G‘iyosiddin muham-
mad  (uni  «G‘iyosiddin  kichkina»  ham  der  edilar)  temuriy-
larga  yaqin  amaldorlardan  bo‘lib,  o‘z  davrining  obro‘li  va