Umumiy o'rta ta'lim maktablari yuqori sinf o'quvchilariga Sodda gaplar'' mavzusini o'qitish usullari

a)
 
dialogik nutq tarkibidagi to‘liqsiz gap: – Kim kelmadi? – Ahmad
; 
b)
 
ibora shaklidagi to‘liqsiz gap: 
Tug‘ilgan kuningiz bilan! Navro‘zingiz muborak!; 
d) qo‘shma gap tarkibidagi to‘liqsiz gap: 
Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod (qoladi). 

---

18 
Gapning tuzilishiga ko'ra turlari jadvali 
 
 
 
 
t/r 
Predikativ 
markaz- larning 
miqdoriga ko'ra 
Bosh bo'laklar- 
ning ishtirokiga 
ko'ra 
Ikkinchi darajali 
bo'laklaming 
ishtirokiga ko'ra 
Zaruriy 
bo'laklar 
ishtirok 
etmasli- giga 
ko'ra 
Bo'laklarga 
bo'linish- bo'lin- 
masligiga ko'ra 
 
1. 
 
Sodda gap 
 
Bir bosh bo'lakli 
gap 
 
Yig'iq gap 
 
To'liq gap 
Bo'laklarga 
bo'linadigan gaplar 
 
2. 
 
Qo'shma gap 
Ikki bosh bo'lakli 
gap 
 
Yoyiq gap 
To'liqsiz gap 
Bo'laklarga 
bo'linmay- digan 
gaplar 
 
 
1.2.
 
O‘zbek tili sintaktik qurilishida yig‘iq gap masalasi 
O‘zbek tilshunosligidagi gap haqidagi mufassal va izchil ta’limot tilshunos olim 
A.G‘ulomov tomonidan yaratildi va bunda Moskva tilshunoslik maktabining yetakchi 
namoyandasi A.M.Peshkovskiy va V.V.Vinogradov nazariyasiga tayanildi. 
A.M.Peshkovskiy, V.V.Vinogradov va ularning izdoshlari o‘z ta’limotlarida rus 
tilining ichki qonuniyati va logik oqimning tilshunoslikdagi «qoldiq»larini aks ettirdi 
va gapga nutqiy hodisa sifatida yondashdi. A.G‘ulomov ta’limotida ham ular 
qarashining «mag‘zi» o‘zbek tili dalili bilan «to‘yintirilgan» holda namoyon bo‘ldi. 
Hind-Yevropa tillarida «gap ikki cho‘qqili» bo‘lib, ega va kesim yaxlitligi gapni 
tashkil etadi: 
Я пришёл - I came. 
Ты пришёл - You came. Он пришёл - He came. 
Ko‘rinib turibdiki, Hind-Yevropa tillari uchun shaxs olmoshi bilan 
ifodalangan egasiz kesimning qaysi shaxs va songa tegishli harakatni ifodalab 

---

19 
kelayotganligini ko‘p holda aniqlash mumkin emas. Demak, bu tillarda [ega- kesim] 
kombinatsiyasidan hosil bo‘luvchi gaplar ko‘pchilikni tashkil etadi va gapning 
substansial mohiyati [ega-kesim] [eIIWPmY] qolipidan keltirib chiqariladi. O‘zbek 
tilshunosligida ham gap talqinida ushbu nazariyaga tayanildi va garchi masala 
mohiyatiga muvofiq bo‘lmasa-da, gapning minimal ko‘rinishi sifatida [ega-kesim] 
tartibli qurilma olindi. Hind-Yevropa tillari uchun minimal gap “ega-kesim” 
qurilmasi bo‘lganligi bois, u sodda yig‘iq gap sifatida qaraldi. Mazkur tillar uchun 
ziddiyatli bo‘lgan hodisa ham o‘zbek tilshunosligiga tatbiq etildi. O‘zbek 
tilshunosligida [ega-kesim] qurilmali gaplarning yig‘iq gap sifatida baholanishiga 
ikkinchi sabab, gap ta’limotining mantiqiy yo‘nalishga xosligi. Mantiq fanida 
[subyekt-predikat] qolipi har qanday hukmning zarurat sharti bo‘lib, bu atamaning 
tilshunoslikda yashab kelayotganligi ham mantiq ta’sirining hanuz o‘z kuchini 
yo‘qotmaganligida. 
Demak, o‘zbek tilshunosligi Hind-Yevropa tilidagi va tilshunoslikdagi mantiqiy oqim 
ta’siridan xalos etilsa, yuqorida zikr etilgan holat bartaraf этилади. 
Xullas, formal sintaktik talqinda Hind-Yevropa tillari, xususan, rus tili andozaliligi 
ham tilga munosabatning mantiqiy asoslari ta’siri natijasida turkiy tillarning, xususan, 
o‘zbek tilining substansial mohiyatini namoyon qiluvchi hodisadan biri – yig‘iq gap 
masalasiga o‘zgacha yondashib kelindi. Bugungi kunda o‘zbek milliy sintaktik 
ta’limotining yaratilishi va o‘zga tillar andazaligidan xalos bo‘lish talabi mazkur 
masalani ham yangicha talqin qilishni taqozo etmoqda. O‘zbek tilida kesimlik 
kategoriyasining ayricha mohiyatga egaligidan kelib chiqib muammoga yondashish 
uning yangicha yechimini keltirib chiqaradi.