Umumiy metallurgiyaga

 
 
Nazorat savollari  
1.  Oltin saqlovchi ruda va boyitmalarni sianlash jarayoni to‘g’risida tushuncha 
bering.  
2.  Yirik oltinni gravitatsion usulda ajratib olish texnologiyasini gapirib bering.  
Bo’tana  
1 
2 
3 
 

---

62 
 
16-Ma’ruza. CHO‘YAN ISHLAB CHIQARISH TO‘G‘RISIDA UMUMIY 
TUSHUNCHALAR 
 
 
Reja: 
1.  Cho‘yanning xususiyati va moddiy tarkibining o‘zgarishi.  
2.  Cho‘yan ishlab chiqarish uchun hom ashyoni tayyorlash 
3.  Domna pechi mahsulotlari  va domna pechining tuzilishi 
4.  Domna pechida kechadigan fizika-kimyoviy jarayonlar 
 
Cho‘yan  –  tarkibida  uglerod  miqdori  2%  dan  yuqori  bo‘lgan  temir-uglerod 
qotishmasidir.  Ugleroddan  tashqari  cho‘yanning  tarkibida  4%  gacha  kremniy,  2% 
gacha  marganets,  shunindek  fosfor  va  oltingurt  mavjud.  Cho‘yan  po‘lat  olishning 
asosiy    dastlabki  xomashyosi  hisoblanadi.  Po‘lat  ishlab  chiqarish  uchun  ishlab 
chiqarilgan  cho‘yanning  tahminan  80  –  85  %  sarflanadi.  Shunindek  cho‘yan  o‘zi 
ham quymaqorlikda keng qo‘llaniladi.  
Cho‘yan  eritib  olishning  asosiy  xomashyosi  temir  rudalaridir.  Temir 
rudalarida  quyidagi  asosiy  minerallar  mavjud:  domna  pechida  eritishda  yaxshi 
tiklanuvchi temir oksidlari, silikatlar, kal’sit, shuningdek oz  miqdorda S, As, va  P 
lar. 
 
Temir  rudalari  mis  va  boshqa  metallar  rudalaridan  farqli  ravishda  boy 
hisoblanadi.  Masalan  eng  boy  temir  rudalarida  temirning  miqdori  60%  dan  ko‘p 
bo‘lishi mumkin, kmabag‘al rudalarda esa 30–40%. 
 
Shuni qayd etish lozimki, ba'zi temir minerallarida Fe dan tashqari oz bo‘lsa-
da  Cr,  Ni,  W,  V,  Cu,  Ti,  Mo  va  boshqa  metallar  uchraydi.  Bunday  rudalar 
kompleks  rudalar  deyiladi.  Bu  rudalardan  cho‘yan  olishda  foydalanilsa,  cho‘yan 
xossalari yahshilanadi. 
Hozirgi davrda er qatlamida 200 dan ortiq turli temir rudasi borligi  ma’lum. 
Asosiy temir rudalariga quyidagilar kiradi: 
 
Rudalarning 
nomi 
Ma’danning 
nomi 
Kimyoviy 
birikmasi 
Temirning miqdori % 
Rangi 
Oksidlarda 
rudalar
da 
Magnitli 
temirtosh 
Magnetit 
Fe
3
O
4 
72,2 
40-65 
Qoramtir 
Qizil 
temirtosh 
Gematit 
Fe
2
O
3 
70,0 
50-60 
Qizil qoramtir 
qizilgacha 
Qo‘ng‘ir 
temirtosh 
Limonit 
2Fe
2
O
3 
x 
3H
2
O 
60,0 
30-50 
Jigarrang 
sariqdan qora 
qo‘ng‘irgacha 
Shpat 
temirtosh 
Siderit 
FeCO
3
 
48 
30-40 
Sarg‘ish va 
kulrang 
 
 
Shuni  aytish  kerakki,ba’zi  temir  rudalari  tarkibida  temirdan  tashqari  oz 
miqdorda  Cr,  Ni,  W,  Cu,  Ni,  Mo  va  boshqa  metallar  ham  uchraydi.Ushbu 

---

63 
 
keltirilgan  elementlar  cho‘yan  xossalarini  yaxshilaydi  va  legirlovchi  elementlar 
deb ataladi,ulardan orlingan cho‘yanlarni legirlangan cho‘yanlar deb ataladi.    
Domna  pechida  eritish  uchun  tayyorlanadigan  shixta  tarkibiga  temir 
rudasidan tashqari marganets rudasi va domna flyuslari qo‘shiladi. 
Marganetsli  ruda  ayrim  markali  cho‘yanlarni  eritishda  shixta  tarkibidga 
qo‘shiladi.  Marganetsli  rudalarda  marganetsning  miqdori  20  –  25  %;  tashkil  etadi 
va u rudada MnO
2
 – pirolyuzit va boshqa ko‘rinishda uchraydi. 
Domna  flyuslari  –  domna  jaryonida  ruda  tarkibidagi  qolgan  qiyin  eruvchan 
bo‘sh  jinslar  va  yoqilg‘ining  yonishidan  hosil  bo‘ladigan  kuldan  qutilish 
maqsadida    shixtaga  qo‘shiladi.    Flyus  sifatida  ohaktoshdan  (CaCO
3
),  dolomit 
(CaCO
3
∙MgCO
3
),  qum  tuproq  (SiO
2
)  va  boshqa  moddalardan  foydalaniladi.  Flyus 
ruda  tarkibidagi  begona  qo‘shimchalarni  xamda  yoqilg‘i    kulini  biriktirib  shlakka 
o‘tkazib,  jarayonni  bir  maromda  borishini,  kutilgan  tarkibli,sifatli  cho‘yan  olishni 
ta’minlaydi.  
 
Domna pechida temir rudalarini eritishda yoqilg‘i qo‘llaniladi. Domna 
jarayonida  yoqilg‘i  nafaqat  issiqlik  manbai,  balki  temir  oksidlarini  tiklash 
manbaidir. Domna jarayonida qo‘llaniladigan asosiy yoqilg‘i bu koksdir.  
Hozirgi  vaqtda  cho‘yanni  suyuqlantirib  ishlab  chiqarishda  faqat  5%  hom 
temir  rudasidan  foydalaniladi,  temir  rudasining  95  %  suyuqlantirishdan  avvlal 
jarayonga tayyorlanadi.