Umumiy metallurgiyaga

Tozalovchi  eritish  olingan  xomaki  metallarni  qo‘shimchalardan  tozalash 
maqsadida  o‘tkaziladi.  Uning  asosini,  tozalanayotgan  metall  va  aralashmalarning 
fizik–kimyoviy  xossalaridagi  farqlanishi  tashkil  qiladi.  Rangli  metallurgiya 
amaliyotida tozalovchi eritishning bir necha turi uchraydi: 
1) likvasion tozalash; 
2) distillyasion tozalash; 
3) oksidlovchi tozalash; 
4) xlorli tozalash; 
5) sulfidlovchi tozalash; 
6) karbonatli tozalash 
Ko‘pgina hollarda oksidlovchi va likvasiyali tozalash usullari qo‘llaniladi. 
Oksidlovchi  (olovli)  tozalash  usuli,  eritmaga  oksidlab  ishlov  berilganda 
shlak  tarkibiga  asosiy  metallga  qaraganda  kislorod  bilan  tez  birikadigan  keraksiz 
qo‘shimchalarni  o‘tkazishga  asoslangan.  Bunday  jarayonga  misol  qilib,  misni 
olovli tozalashni keltirish mumkin. 
Likvasiyali  tozalash  -  biri  tozalanayotgan  metall  bo‘lgan  ikki  faza  hosil 
qilish    va  uni  zichligi  (likvasiya)  bo‘yicha  bo‘linishiga  asoslangan.  Keraksiz 
qo‘shimchalar bu vaqtda asosiy metallda erimaydigan boshqa bir fazada jamlanishi 
kerak.  Zichligiga  bog’liq  holda  tarkibida  keraksiz  qo‘shimchalar  bo‘lgan  faza 
yuzaga  qalqib  chiqadi  yoki  idish  tubiga  cho‘kadi.  Ikkinchi  fazaning  hosil 
bo‘lishiga  sabab,  sovutish  vaqtida  keraksiz  qo‘shimchalarning  tozalanayotgan 
metallda erishining pasayishi hisoblanadi. Likvasiya vaqtida fazalardan biri suyuq, 
ikkinchisi  esa  suyuq  yoki  qattiq  bo‘lishi  mumkin.  Likvasiyali  tozalash  usuli 
qo‘rg’oshin metallurgiyasida keng qo‘llaniladi. 
Distillyasiya  –  qayta  ishlanayotgan  metall  komponentlarini  ularning 
uchuvchanligiga  bog’liq  holda  qaynash  haroratidan  biroz  yuqori  haroratda 
bug’latish  (haydash)  imkonini  beradigan  jarayondir.  Distillyasiyali  jarayonlar 
rudali  xom  ashyoni,  shuningdek,  metallarni  tozalashda  tez  uchuvchan 
qo‘shimchalarni  ajratish  yoki  metall  qotishmalarni  ajratishda  ishlatiladi.  Tozalash 
maqsadida  o‘tkaziladigan  distillyasiya  rektifikasiya  deyiladi.  Distillyasiya 
jarayonlar  yaqin  vaqtgacha  rux  metallurgiyasida  keng  qo‘llanilardi  va  hozirda  bir 
qator noyob va engil metallar olishda ham qo‘llanmoqda. 

---

16