Umumiy metallurgiyaga

 
Nazorat uchun savollar  
1.  Mineral deganda nimani tushunasiz? Misollar keltiring.  
2.  Xalkopirit mineralining kimyoviy tarkibi va qaysi elementlardan iborat? 
3.  Metallurgiyada minerallarning ahamiyati? 
 
 

---

80 
 
2-Amaliy mashg‘ulot 
 
XALKOPIRIT-PIRITLI MIS BOYITMALARINING RATSIONAL 
TARKIBINI HISOBLASH 
 
Ratsional  tarkibni  hisoblash  xuddi  boshqa  metallurgiyadagi  hisoblashlar  kabi 
100kg  quruq  modda  uchun  olib  boriladi.  Hisoblashni  olib  borish  uchun,  albatta, 
boyitmaning mineralogik tarkibini hamda kimyoviy tarkibini bilish talab qilinadi. 
Bu  hisoblashlarda  bo‘sh  jinslar  sifatida  qoidaga  binoan  oddiy  birikmalar 
ko‘rinishida  qabul  qilingan,  ya’ni    (SiO
2
,  A1
2
O
3
,  MgO  va  boshqalar).  Kalsiy  va 
magniy oksidlari ayrim hollarda karbonat va sulfat holatigacha qayta hisoblanadi.   
Hisoblashni  100kg  shixta  bo‘yicha  olib  boramiz.  Boyitmaning  kimyoviy 
tarkibi:  18%  Cu,  33%  Fe,  37%  S,  6%  Zn,  4%  SiO
2
,l%  A1
2
O
3
,  1%  boshqa 
elementlar. Asosiy  minerallar:  xalkopirit, pirit, pirrotin, sfalerit, silikatlar. Mineral 
tarkibi  juda  kattaaniqlikdaanaliz  qilingan,  deb  hisoblaymiz.  Qolgan  elementlar 
miqdori  jami  1%  ni  tashkil  etadi.  Bular  tarkibiga  silikat  hosil  qiluvchilar,  ya’ni 
natriy, kaliy yoki kalsiylar ham kiradi.  
Sfalerit tarkibidagi oltingugurt  miqdorini aniqlaymiz: X
1
= 32,6 : 65 = 2,95 kg. 
Bunga  mos  ravishda  jami  sfaleritning  miqdori    6  +  2,95  =  8,95  kg.  Xalkopirit 
tarkibidagi  temir  va  oltingugurt  miqdorini  topamiz:  oltingugurt  miqdori  misga 
teng,  deb  olamiz.  Ya’ni,18  kg  temirning  miqdori  quyidagichaX
2
=  56∙18  :  64  = 
15,75 kg.Xalkopirit miqdori quyidagicha: 
 
18 + 15,75 + 18 = 51,75 kg. 
Oltingugurt va temirning qoldiq miqdorlarini topamiz:  
 
37 - 18 - 2,95 = 16,05 kg, 
33 - 15,75= 17,25 kg. 
 
Pirit  tarkibidagi  temirning  miqdorini  X
3
kg  qilib  olib,  pirrotindagi  temirni  esa 
chiqqan  sonlar  farqi  bo‘yichatopiladi,  ya’ni  17,25  –X
3
kg.  Pirit  bilan  bog‘langan 
oltingugurt miqdori quyidagiga teng X
3 
· 64 : 56,  pirrotinda esa 
(17,25 — X
3
) ∙ (32 · 8) : (56 · 7) kg 
 
(bu  yerdapirrotin  monoklin  shaklda  bo‘ladi  va  u    Fe
7
S
8 
  formulaga  to‘g‘ri 
keladi). Qolgan oltingugurtning miqdori:  
 
X
3
 · 64 : 56 + (17,25 — X
3
)(32 · 8) : (56 · 7) = 16,05 kg. 
 
Bu tenglamani yechgan holdaquyidagisonni topamiz X
3
–9,77 kg. Bu yerda pirit 
miqdori 20,93 kg ga teng, pirrotinniki esa12,37 kg. Hisoblashlar natijasida olingan 
ma’lumotlarni 2.1-jadvalga kiritamiz. 
 
 
 
 

---

81 
 
2.1-jadval