Umumiy metallurgiya

Qo’rg’oshin  metallurgiyasi.  Qo’rg’oshin  -  juda  qadimdan  ishlatilayotgan 

metallardan  biri  hisoblanadi.  Qo’rg’oshin  ko’pchilik  metallar  bilan  xalq  xo’jaligi 

uchun  muhim  bo’lgan  qotishmalar  hosil  qiladi.  Qo’rg’oshin  texnikaning  turli 

tarmoqlarida  keng  qo’llanilmoqda.  Ko’p  miqdorda  qo’rg’oshin  akkumulyator  va 

---

 

82 

kabellarning  korroziyaga  qarshi  qoplamalari  ishlab  chiqarishda  ishlatiladi.  Chet 

elda qo’rg’oshin ishlab chiqaruvchi davlatlar AQSH, Germaniya, Buyuk Britaniya, 

Yaponiya, Avstraliya, Frantsiya, Kanada hisoblanadi. 

Qo’rg’oshin ishlab chiqarishda asosiy xomashyo sul

ь

fidli polimetall rudalar 

hisoblanadi.  Qo’rg’oshin-ruxli  va  mis-  qo’rg’oshin-ruxli  rudalar  keng  tarqalgan. 

Asosiy qo’rg’oshin minerali galenit PbS dir. Aralash va oksidli rudalarda tserussit 

RbSO

3

  va  anglezit  PbSO

4

  uchraydi.  Tarkibida  8-9  %  Pb  bo’lgan  qo’rg’oshinli 

rudalar  to’g’ridan-to’g’ri  metallurgik  qayta  ishlashga  yaroqli  emas.  SHu  sababli 

deyarli hamma rudalar flotatsiya usulida boyitish uchun yuboriladi. 

Qo’rg’oshin tarkibli rudalarni boyitishda ikkita maqsad ko’zlanadi: keraksiz 

jinsning  qayta  qismini  ajralish  va  bir  vaqtning  o’zida  asosiy  qimmat 

komponentlarni alohida boyitmalarga ajratish. 

Sulfidli  qo’rg’oshin  boyitmalarini  qayta  ishlashda  pirometallurgik  va 

gidrometallurgik  texnologiyalar  ishlatilishi  mumkin.  Biroq  qo’rg’oshinni  ajratib 

olish  uchun  texnologiyasi  oxirigacha  mukammallashtirilmagan  gidrometallurgik 

usullar  pirometallurgiya  usullari  bilan  raqobatlasha  olmaydi  va  hozirgi  vaqtgacha 

sanoatda foydalanilmayapti. 

Su

ь

fidli  boyitmalardan  qo’rg’oshinni  eritishning  uch  varianti  mavjud: 

reaktsiyali, cho’ktirish, qaytarib eritish. 

Qo’rg’oshinni  reaktsiyali  eritish  asosida  qisman  quyidagi  reaksiyalar 

bo’yicha oksidlab kuydirish yotadi: 

2 PbS + 3O

2

 = 2RbO + 2SO

2

; 

(1) 

PbS + 2O

2

 = PbSO

4

. 

(2) 

Keyinchalik  kuydirish  mahsulotlarining  oksidlanmay  qolgan  qo’rg’oshin 

sulfidi qoldig’i bilan o’zaro ta’sirlashadi: 

PbS + 2 RbO = 3Rb + SO 

(3) 

PbS + PbSO

4

 = 2Pb + 2SO

2

 

(4) 

Reaksiyali  eritish  asosidagi  elektr  eritish  usuli  va  kivset  jarayoni  bilan 

hozirgi vaqtda qo’rg’oshin olinmoqda. 

---

 

83 

Cho’ktirib  eritish  qo’rg’oshinni  uning  sulfidlaridan  temir  bilan  sikib 

chiqarish reaktsiyasiga asoslangan. 

PbS + Fe = Pb + FeS. 

(5) 

Cho’ktirib  eritish  hozirda  sanoatda  qo’llanilmayotgan  bo’lsada,  uning 

asosida yotgan reaktsiya, qisman shaxtali qaytarib eritish amaliyotida ishlatiladi. 

Sul

ь

fidlarni  oddiy  uglerodli  qaytaruvchilar  bilan  to’g’ridan-to’g’ri  tiklash  - 

murakkab  masala  va  sanoat  miqyosida  texnologik  jihatdan  amalga  oshirib 

bo’lmaydi.  Sul

ь

fidli  boyitmalardan  qaytarib  eritish  usuli  bilan  qo’rg’oshin  olish 

uchun,  ular  dastlab  bir  vaqtning  o’zida  pishirib  oksidlab  kuydiriladi,  chunki 

qoramtir  qo’rg’oshinga  eritish  shaxtali  pechlarda  amalga  oshiriladi.  Kuydirilgan 

aglomerat  koks  bilan  eritiladi;  bu  paytda  qo’rg’oshin  quyidagi  reaktsiya  bo’yicha 

qaytariladi: 

RbO + SO = Pb + SO

2

. 

Eritish paytida kislorod bilan birikishga moyil qo’shimchalar shlak, kislorod 

bilan  birikishga  moyilligi  kam  qo’shimchalar  metall  holatigacha  tiklanadi  va 

qo’rg’oshinda  eriydi.  Qoramtir  qo’rg’oshin  pechdan  chiqqandan  so’ng,  suyuq 

xolda  tozalashga  yuboriladi.  Qoramtir  qo’rg’oshinni  tozalash  pirometallurigk 

usullar  bilan  amalga  oshiriladi,  ayrim  zavodlarda  bu  maqsadda  elektroliz 

ishlatiladi. 

Tarkibidan  oltingugurt  va  fosforni  chikarib  tashlash  uchun  eritishga 

issiklikni sarflashga olib keldi. 

Hozirda  po’lat  ishlab  chiqarishning  yuqori  iqtisodiy  samaradorligi,  yuqori 

ishlab chiqarish quvvatiga ega va tejamli metallurgik agregatlar: domna pechlari va 

kislorodli  konverterlar  qo’llash  bilan  izohlanadi.  So’nggi  yillarda  po’latni  elektr 

pechlarida  eritish  keng  tarqalmoqda.  Bu  pechlar  kam  miqdorda  mashinasozlik 

zavodlarida po’lat olish uchun qulay. Elektrometallurgiya yuqori sifatli legirlangan 

po’latlar,  ferroqotishmalar  va  zarurat  tug’ilganda  qiyin  eriydigan  metall  va 

qotishmalar olishda katta afzalliklarga ega. XX asr oxirida pechlarning yangi turi - 

induktsion pechlar paydo bo’ldi. 

---

 

84 

Temir. aniqroq po’lat olish to’rt bosqichdan iborat: 

1. bosqich-temir rudalarini mexanik boyitish va yiriklashtirish; 

2.  bosqich–temir  oksidini  qaytarish  va  temirni  keraksiz  jinsdan 

pirometallurgik usul – domnali erilish bilan ajralish; 

3.  bosqich  –  yarim  mahsulotni  –  cho’yanni  keraksiz  qo’shimchalardan 

tozalash, kerakli kimyoviy tarkibli po’lat olish; 

4.  bosqich  -  turli  po’latlarni  kerakli  xossalarini  yaxshilash  uchun  uni 

gazsimon va metallmas qo’shimchalardan tozalashning kompleks texnik usullari. 

Temir  olish  uchun  xomashyo  sifatida  temir  rudalari  bo’lib,  ular  tarkibidagi 

mineralga ko’ra to’rt guruhga bo’linadi: 

1. qizil temir – rudali mineral – gematit – G’e

2

O

3

 

2. magnitli temir – rudali mineral – magnetit – Fe

5

O

4

 

3. qo’ng’ir temir – rudali mineral – temir gidrooksidi – Fe

2

O

3

 * nN

2

O 

4. sideritlar - rudali mineral – G’eSO

3

 

Ayrim xollarda temir rudalarida oz miqdorda qo’shimchalar bo’ladi: 

- foydali: Mn, V, Cr, Ni va boshqalar. 

- zararli: S, R, As, Zn va boshqalar. 

Mineral  xomashyodan  kompleks  foydalanish  maqsadida  domna  pechlari 

shixtasida  ko’pincha  domnali  eritishning  qaytarilgan  mahsulotlari  va  tarkibida 

temir  miqdori  va  boshqa  qimmatli  komponentlari  ko’p  bo’lgan  ishlab  chiqarish 

chiqindilaridan foydalaniladi. 

Zamonaviy domna ishlab chiqarish temir tarkibli rudalarga granulometrik va 

kimyoviy  tarkib,  zararli  qo’shimchalar,  qattiqligi,  qaytarilishi  bo’yicha  yuqori 

talablar  qo’yiladi.  Shuning  uchun  qazib  olinadigan  deyarli  hamma  temir  rudalari 

to’liq  kompleks  tayyorlash:  maydalash,  yanchish,  g’alvirlash,  sinflash,  boyitish, 

o’rtachalashtirish, yiriklashtirishga yuboriladi. 

Temir  rudalaridan  temirni  ajratib  oluvchi  asosiy  qurilma  domna  pechi 

hisoblanadi.  Domnali  eritish  natijasida  olinadigan  cho’yan  ishlatilish  sohasi 

chegaralangan,  chunki  u  mo’rt,  egiluvchan  emas,  mustahkamligi  yuqori  emas. 

Po’lat  eritib  ishlab  chiqarishning  asosiy  vazifasi  cho’yanni  dastlabki  mahsulot 

---

 

85 

sifatida  ishlatib,  yaxshi  mexanik  xossalarga  ega  qotishma  –  po’lat  olish 

hisoblanadi. 

Po’lat eritib ishlab chiqarishning domna ishlab chiqarishdan birinchi farqi – 

bu jarayonlarning oksidlash sharoitida olib borilishidir. Ikkinchi farq - po’lat ishlab 

chiqarish  cho’yan  ishlab  chiqarishga  nisbatan  yuqori  harorat  talab  qilishidir. 

Uchinichi  farq  -  metallurgik  qurilmaga  ma’lum  miqdorda  cho’yan  va  boshqa 

mahsulotlar  berilganda  va  cho’yanni  po’latga  aylantirish  boshlanganda  ishlab 

chiqarishning davriy bo’lishi. Oksidlash jarayonlari kerakli hajm va vaqt davomida 

olib  borilgandan  so’ng,  tayyor  po’lat  pech  yoki  konverterdan  chiqarib  yuboriladi. 

SHundan so’ng, navbatdagi eritish boshlanadi.