Umumiy ma'lumoti tayyori. Doc

oligopoliya 
bo’lib, raqobatda ishtirok etuvchilarning 
ozchilikni tashkil etishi bilan farqlanadi. Agar bozordagi raqiblar ko’pchilik bo’lmay, 
juda ozchilikni tashkil etib, miqdori o’ndan oshmasa, buni oligopoliya deyiladi. Bu 
taxminan sof monopoliya va monopolli raqobat o’rtasidagi bozor modelidir. Aytaylik, 
AQShdagi avtomobil sanoatida uch yirik firma hukmronlik qiladi; "Djeneral 
motorz", "Ford" va "Krays-ler". YAponiyada ham bir nechta gigantlar mavjud. 
Shularga o’xshagan gigantlarning bozordagi hukmronligi oligopoliya mazmuniga ega 
bo’ladi. 
Oligopollar bir xil yoki tabaqalashtirilgan tovarlar ishlab chiqarishi mumkin. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

58 
Bir xillilik ko’pincha xomashyo va yarim fabrikatlar bozoriga xosdir. Aytaylik, ruda, 
neft, po’lat, tsement, texnik spirt kabilar. Tabaqalashtirish asosan iste’mol 
buyumlariga xosdir. Albatta ozchilikni tashkil etgan firmalarning bir birlari bilan 
kelishuvi juda oson. Ular monopol baho, bozorlarni bo’lib olish va raqobatning 
boshqa tomonlariga osonlikcha ta’sir etib, uni chegaralay oladilar. Shunday qilib, 
oligopoliya sof monopoliyaga yaqinlasha oladi. Tajriba shuni ko’rsatadiki, oligopol 
bozordagi raqobat ishlab chiqarish kontsentratsiyasiga bog’liqdir: ular ko’p bo’lsa, 
ya’ni ko’p sonli firmalar mavjud bo’lsa, raqobat ta’siri kuchliroq bo’ladi, agar firmalar 
oz sonli bo’lsa, raqobat zaiflashadi, monopollik ustunlik qiladi. 
Oligopol bozorning rivojlangan raqobatdan muhim farqi shuki, u baho harakati 
bilan bog’langandir. Raqobat bozorida baholar to’xtovsiz va tez-tez o’zgarib tursa, 
oligopol bozorda baho juda kam o’zgarib, ancha turg’unlikka ega bo’ladi. Baholarni 
etakchi firma bo’lsa, belgilaydi qolganlari uning ketidan ergashadilar. 
Shunday qilib, raqobat va monopoliyalar ta’siri ostida bozor modellari turliligi 
to’g’risidagi umumiy tu-unchalar bilan tanishib chiqdik. Endi yuqorida 
aytganimizdek, sof monopoliyaga qaytib, bahoning shakllanishi va umuman unga 
xos ba’zi muhim tomonlarni to’laroq ko’rib chiqaylik. Bunda harakatlar, baho va 
daromadlar o’zgarish chizig’idan foydalanamiz. Sof raqobatli bozor sharoitida 
elastik, ya’ni o’zgaruvchan talab mavjud bo’lib, talab chizig’i pirovarddagi daromad 
chizig’iga to’g’ri keladi. Monopolistning talab chizig’i tarmoqlar talab chizig’iga 
mos keladi, shunga ko’ra u pasayish xususiyatiga ega. Bunda birinchi sotilgan yuqori 
bahodagi tovarga nisbatan keyingilarining bahosi pasayib boradi. Daromad ham shu 
tarzda bo’ladi. 
Ammo shu narsani ham e’tiborga olish kerakki, doimo baho hisobiga daromad 
olib bo’lmaydi. Bahoning ko’tarilishi hamma vaqt monopoliya uchun foydali deb 
bo’lmaydi. Uning uchun eng ma’qul yo’l ishlab chiqarishni o’stirish va taraqqiy 
ettirishdir. 
YAkka firma mavjudligi va sof monopoliya sharoitida raqobat yo’q bo’ladi, - 
deb bo’lmaydi. Chunki, bu firma resurslar, ishlab chiqarish vositalari va ish kuchi 
bozorida xaridor sifatida raqobatga uchraydi. Jahon bozori ichki bozordan 
farqlanadi. Aytaylik, AQSh yirik avtomobil kontsernlari YAponiya, Germaniya, 
Frantsiya, Shvetsiya kabi mamlakatlar avtomobil firmalari bilan raqobat kurashida 
bo’ladilar. Bularning hammasi monopoliyaning sof mazmunini inkor etmaydi va 
aksmonopoliya 
siyosatini qo’llash talab etiladi. Bu siyosat Xg’X asrning oxiridayoq boshlangan 
bo’lib, hozirgacha takomillashib kelmoqda. Davlatning monopoliyalarga qarshi 
birinchi qonuni antitrest qonun 1890 yilda AQShda chiqarilgan bo’lib, bu "Sherman 
qonuni" deb atalgan. Bu qonun keyinchalik bir necha bor qayta qo’rib chiqildi. 
Bunday qonunlar ko’pchilik bozor iqtisodiyotidagi mamlakatlarga mansubdir. Bizning 
respublikamizda monopoliyadan chiqarish qo’mitasi bor va uning asosiy vazifasi 
monopoliyaga qarshi kurashishdir. 
 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

59