Umumiy ma'lumoti tayyori. Doc

IX-MAVZU. MULK SHAKLLARI 
 
9.1. Mulk shakllarining bozorga ta’siri 
9.2. Davlat mulki 
9.3. 
Х
ususiy mulk 
 
9.1. Mulk shakllarining bozorga ta’siri 
 
Har  qanday  iqtisodiy  tizimda  bo’lganidek,  bozor  iqtisodiyotida  ham  mulk 
muammosi  hal  qiluvchi  ahamiyat  kasb  etadi  va  harakatdagi  mavjud  mulk 
shakllarining bozor talabiga, uning xususiyatlariga mos kelishi talab etiladi. Yuqorida 
qayd qilganimizdek, erkin iqtisodiy taraqqiyot, xo’jalik xillarining turliligi, iqtisodiy 
tashabbuskorlik,  raqobat  holati  bozorning  mo-hiyatini  belgilovchi  asoslardir.  Bular 
avvalo mavjud mulk shakllariga bog’liq bo’lib, ularning ifodasini tashkil etgan xolda 
asosan mulk mohiyatidan kelib chiqadi. 
Iqtisodiy  tizimlar  mulk  shakllarining  aksi  bo’lga-nidek,  bozor  munosabatlari 
ham o’zlariga xos va mos mulk shakllarini talab etadi. 
Tarixda turli mulkchilik va yakka mulkchilik davrlari mavjud bo’lgan. Jamiyat 
turli  xil  mulkchilik  asoslarida  rivojlanib  kelgan.  XX  asrga  kelib  yakka  mulkchilik 
tizimi  ham  barpo  bo’ldi.  Bozor  munosabatlari,  bozor  iqtisodiyotining  mulk 
shakllariga bog’liqligi ijtimoiy mulkchilik sharoitida, ayniqsa juda ayon
 
bo’ldi. 
Х
o’jaliklarning turliligi, darajalarining har xilligi kurashga da’vat etadi, ya’ni 
raqobatga  olib  keladi.  Ijtimoiy  mulk  esa,  aksincha,  tenglik,  bir  xillik  xususiyatini 
yaratadi. Bundan tashqari u xo’jalik yuritishda
 
markazlashuvga olib kelib, mustaqil 
harakat qilish, tashabbus ko’rsatish imkonlarini yo’q qiladiki, bunday sharoit bozor 
taraqqiyotini inkor etadi. 
Eng muhim narsa shuki, ijtimoiy mulk bir xillik bo’lsa, xususiylik turlilikdan 
iboratdir. 
Mulk  moddiy  va  boshqa  boyliklardan  foydalanish  sharoitlari,  munosabatlari, 
egalik  qilish,  o’zlashtirish  mazmunini  o’z  ichiga  oladi.  Mulkka  egalik  esa  ko’proq 
boylikka ega bo’lish va u bilan boshqa barcha sharoitlarni qo’lga
 
kiritishdir. Shunga 
ko’ra u iqtisodiyot asosidir. Iqtisodiy faoliyatda mulkning hal qiluvchi ahamiyat kasb 
etishi  unga  egalik  darajasini  kuchaytirish va boyliklarga nisbatan erkin munosabatda 
bo’lishga  erishishda  ifodalanadi.  Ma’lumki,  ishlab  chiqarish  sharoiti,  taqsimot  va 
iste’mol holati, miqdori va darajasi albatta mulk munosabatlariga bog’liq va u bilan 
belgilanadi.
 
Undan  foydalanish,  unga  egalik  qilishda  umumiylik  va  xususiylik 
mavjuddir,  boshqacha  qilib  aytganda,  uning  qatnashchilari  tenglik,  tengsizlik  va 
itoatkorlik  holatida  bo’lishi  mumkin.  Bunda  albatta  mulkiy  munosabatlar  bir  xilda 
bo’lmay, balki turli xilda va turli ta’sirda bo’ladi. 
Mulkka  egaliqdagi  umumiylik  amalda  tenglikni  yuzaga  keltirmaydi.  Chunki, 
uning  harakati  kimdir  tomonidan  boshqarilishi  kerak,  u  vakil,    belgilangan  shaxs, 
yoki tashkilot bo’lishi mumkin. Bunday sharoitda barchaning manfaatlari bir xilda 
e’tiborga  olinishi  mumkin  emas,  chunki,  kimki  mulkka  yaqin  u  uni  boshqarish 
huquqlariga ega bo’lsa, u manfaatdorlikdagi bir xillikka to’la rioya eta olmaydi va u 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
64 
o’zi,  o’ziga  yaqinlarning  manfaatiga  ko’proq  e’tibor  beradiki,  bu  boshqalarning 
manfaati hisobiga amalga oshadi. Shu bilan birga umumiylikda xaqiqiy mulk egaligi 
ta’min-lanmaydi,  asosan  egasizlik  ustunlik  qiladi.  Shuning  uchun  ham  yirik 
iqtisodchilarning  ijtimoiy  mulkda  egasizlik  xususiyati  mavjud,  deb  ta’kidlashida 
haqiqat  bor.  Shuning  uchun  ham  mulqdagi  umumiylikning  samaradorlik  darajasi, 
ayrim  voqelikdan  tashqari,  yuqori  bo’la  olmaydi.  Bu  esa  ijtimoiy  mulkning 
istiqbolini  belgilaydiki,  bunga  asoslangan  tizim  uzoq  umr  ko’rishi,  yuqori 
taraqqiyotni ta’minlashi mumkin emas. Bundan tashqari mulkdagi umumiylik bozor 
sharoitlarini inkor etadi. 
Mulkdagi  xususiylikning  ijobiy  tomonlari  ko’p,  u  ijtimoiylikka  nisbatan  bir 
qancha ustunliklarga ega. U, avvalo, umumiylikning teskarisi bo’lgan turlilik, xilma-
xillik,  tengsizlik  sharoitlari  bilan  borliqdir.  Bunda  egalik  darajasi  yuqori  bo’lib, 
javobgarlik  hissiyoti  kuchli  bo’ladi.  Eng  muhimi  shaxsiy  manfaatdorlik  to’la  yoki 
to’laroq  ifodalanadi.  Mulqdan  foydalanishning  shaxsga  bevosita  bog’liqlik  darajasi 
yuqori bo’ladi. 
Mulk  xususiyligi
 
yuritishdagi  turlilik,  xilma-xillik  va  erkinlik  sharoitlarini  yaratish 
tufayli  bozor  munosabatlariga  mos  keladigan    raqobatga  asos  soladi.  Bozor 
munosabati  bilan  mulk  muammosi,  uning  harakatdagi  shakllariga  e’tibor  berar 
ekanmiz,  uning  bozor  iqtisodiyoti  rivojida  o’rni,  ahamiyati,  bozor  uchun  uning 
ma’qul  va  zarur  ko’rinishlari,  bozor  iqtisodi  rivoji  maqsadida  mulk 
munosabatlarining taraqqiyotiga e’tibor berish zarur. 
Mulkchilikning turi va shakllari mavjud. Mulk turi ijtimoiy iqtisodiy tuzumlarga 
nisbatan belgilanib, asosan bularga xos mulkiy munosabatlarni ifodalaydi. Bunda mavjud 
mulk  shakllari  avvalo  ekspluatatsiya  yoki  noekspluatatsiya  tuzumlarining  asosi  bo’lib 
hisoblanadi. Ma’lumki, tarixan yashab o’tilgan tuzumlar ekspluatatsiya bilan bog’liq 
bo’lib,  ularni  quldorlik,  feodal  va  kapitalizm  tuzumlari  deb  farqlar  edik. 
Ekspluatatsiyaning  mazmuni  ishlab  chiqarishni  tashkil  etish  uchun  zarur  boyliklar 
ma’lum sinf, guruhlar qo’lida bo’lib qolganlarning ular uchungina mehnat qilishi bilan 
belgilanadi. Mehnat qilgan mahsulot taqsimotida ishtirok etmay, kam daromad olgan va 
mulk egalari esa mehnatsiz ham ko’p daromad olgan. O’z mehnati bilan daromad oluvchi 
mulkdorlar ham bo’lganu, lekin ular asosiy guruhlar qatoriga kirmagan. 
 Jamiyat taraqqiyotida, avval, iqtisodiy rivojlanish natijasida aralash iqtisodiyot 
yuzaga  kelib,  ko’pchilikning  mulk  egasi  bo’la  olishi  sharoiti  paydo  bo’ladi.  Yuqori 
darajada  ishlab  chiqarish,  iqtisodiy  o’sish  ko’pchilikning  mulkka  hissador  bo’lishi, 
moddiy resurslar ishlab chiqarilgan mahsulotlarni o’zlashtirishda qatnashuvi mumkin 
bo’ladi. Umuman, iqtisodiy taraqqiyotda barchaning manfaatdorligi yuzaga keladiki, 
bu yangicha mulkiy munosabatlar mazmuniga xos mulk turini yaratadi. 
Mulkchilik  yakka  hukmronlikdan  turlilik  tomon  rivojlanadiki,  bu  shakllari 
taraqqiyotini  ko’rsatadi  Mulk  to’g’risida  yuqorida  aytib  o’tilgan  fikrlar  uning 
shakllarida  o’z  ifodasini  topadi  va  o’z  ta’sirini  mavjud  harakatdagi  mulk  shakllari 
tufayli namoyon etadi. 
YAkkamulkchilik  to’la  ijtimoiy  mulk  shaklidan  iborat  bo’lsa,  mulk  shakllarining 
turliligi  asosan  davlat  mulki,  shaxsiy  mulk,  shuningdek,  jamoa,  qo’shma,  kooperativ 
mulklari kabilardan iboratdir. Mulkdan foydalanishda yana qo’shimcha shakllar ham 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
65 
yuzaga  keladi.  Bular  qatoriga  ijara,  pudrat,  sheriklik,  fermerlik  (dehqonchilik) 
kabilarni qo’shish mumkin. 
Mulk  shakllari  mulkni  o’zlashtirishdagi  qo’rinishlar,  mulkning  amaliy  ifodasi 
bo’lib, uning mazmunini bildiradi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4-tarx. 
Bozor iqshsodiyotvdagi mulk shakllari 
 
Aytganimizdek,  bozor  iqtisodiyoti  turli  mulk  shakl-larini  taqozo  etadi. 
Yuqorida  keltirilgan  tarxda  mavjud  mulk  shakllari  bog’liqligi  ko’rsatilgan.  Asosan 
davlat,  xususiy  va  birlashma mulklarni mulk turlari desak, turlar shakllarga, shakllar  esa 
o’z navbatida, yana o’z ichida mulk subshakllariga bo’linib ketadi. Mulk shakllarining 
turliligi, yangilarining  paydo  bo’lishi  bozor  iqtisodiyoti  taraqqiyoti  natijasidir. Biron 
bir mulk shakli mavjud ekan, demak u samarali harakatda bo’ladi. 
Mulk turlari nisbatini xo’jalik sub’ektlari tuzumi bo’yicha olsak, O’zbekistonda 
bu 2002 yilning 1 yanvariga qadar quyidagicha edi: 
1.
 
Davlat korxonalari  
2.
 
Х
ususiy korxonalar  
3.
 
Birlashma korxonalar