Umumiy ma'lumoti tayyori. Doc

 
 
 
 
 
 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
55 
VIII-MAVZU. MONOPOLIYA VA BOZOR MODELLARI 
 
8.1. Monopoliya tushunchasi 
8.2. Bozorning asosiy modellari 
8.3. Aksmonopoliya siyosati 
 
8.1. Monopoliya tushunchasi 
 
Bozor  iqtisodiyotida  monopoliya  raqobatga  qarshi  kuch  sharoitida  paydo 
bo’ladi va u raqobat ta’siri sharoitini o’zgartiradi. 
Monopoliya  —  bu  bozorda  yuzaga  keladigan  iqtisodiy  hodisa  bo’lib,  unda 
yirik  sotuvchi  yoki  xaridorlar  o’z  iqtisodiy  qudratiga  suyanib,  boshqa  bozor 
ishtirokchilariga  hukmlarini  o’tkazadilar.  Bunda  monopolchilarning  shaxsiy 
manfaatiga  asoslangan,  ularning  foydasini  ko’zlagan  shartlar  qolgan  barcha  uchun 
majburiy  hisoblanadi.  Bularga  nisbatan  boshqalar  bozorga  ta’sir  o’tkazish  kuchiga 
ega  bo’lmay,  o’z manfaatlarini ko’zlash imkonidan mahrum  bo’ladilar.  Taklif  hajmi 
va bozordagi baho monopoliya tomonidan belgilanadi. 
Monopoliya  holati  firmalarga  juda  qo’l  keladi.  Chunki  xaridorlarga  qaram 
bo’lish,  ularning  didiga  qarab  ish  tutish  zaruratidan  holi  bo’linib,  ularning  talabiga 
zid  ish  ko’rish  imkoni  tug’iladi.  Agarda  xaridorlar  majburiy  qo’yilgan  baholardan 
norozi bo’lsalar, monopolchi ishlab chiqarishni qisqartirib, savdoga chiqadigan tovar 
(xizmat)larni kamaytirishi mumkin. Bunda xaridorlarning  mavjud  yuqori  bahoni  tan 
olishdan boshqa iloji qolmaydi, albatta. Buning xaridorlarga qanday ta’sir etishi, kam 
xarajatli  oilalarning  ahvoli  og’irlashuvi  bilan  monopoliyaning  ishi  bo’lmaydi. 
Monopolchilarni faqat bir narsa: yuqori foyda va katta daromad qiziqtiradi. 
Monopolcha  bozorni  boshqarishning  turlicha  foyda  olish  usullari  mavjud 
bo’lishiga qaramay, ularning hammasi jamiyat uchun katta iqtisodiy zarar keltirishini 
insoniyat  o’z  tarixida  ko’rib  o’tdi. Bu haqida keyinroq so’z yuritamiz. Hozir tabiiy 
monopoliya  haqida  so’z  yuritaylik.  Jamiyatning  normal  talabiga  mos  keladigan 
monopoliyalar ham bo’ladi. Bularni, albatta, iqtisodiyot siqib chiqarmaydi va jamiyat 
ta’qiqlashni  istamaydi.  Masalan,  firma  noyob  tovarlar  ishlab  chiqarsa,  bunda  eng 
yangi  texnologiyani  qo’llab,  foydadan  xoli  bo’lmagan  holda  past  narxlarda  sotish 
usulini  qo’llab  bozorni  egallasa,  buning  yomon tomoni yo’q. Tabiiy usulda yuzaga 
kelgan  monopoliya  qonuniy  bo’lib,  uni  yo’q  qilish  maqsadga  muvofiq  emas  yoki 
iqtisodiy foy-dadan xoli emas. 
Bunday  monopoliyalar  tabiiy  boyliklardan  foydalanish,  transport,  aloqa  yoki 
kommunal  xo’jalik  tarmoqlarida  bo’lishi  mumkin.  Masalan,  juda  noyob  foydali 
qazilma uchun bitta shaxta etarli bo’lib, ikkinchi raqibning keragi yo’q. Shuningdek, 
aloqa shoxobchalari, gaz quvurlari kabilarni ko’rsatish mumkin. 
Tabiiy  monopoliya  shunday  holatni  taqozo  etadiki,  bunda  ob’ektiv  kuchlar 
(tabiiy  yoki  texnik)  sababli  tovar  ishlab  chiqarish  yoki  xizmat  ko’rsatish  bir  firma 
qo’lida  bo’lib,  lekin  bu  jamiyat  uchun  foydali  hisoblanadi.  Buning  oldini  olib 
bo’lmaydi,  hatto  zaruriyati  ham  yo’q.  Ammo  narx-navo  bu  monopoliyalar  uchun 
davlat tomonidan yoki mahalliy hokimiyat tomonidan belgilanish zaruriyati tug’iladi. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
56